از جمله یادمان های مذهبی بجای مانده از کلیمیان در همدان ،آرامگاه استر و مردخای است که جزء مهمترین زیارتگاه های یهودیان ایران و جهان است و جزء آثار میراث فرهنگی ایران ثبت شده است. وجود این زیارتگاه، عامل مهمی در شکلگیری و تداوم حضور جامعه یهودی در همدان بوده است.مقبره استر و مردخای در مرکز شهر همدان، ابتدای خیابان دکتر شریعتی قرار دارد. مصالح ساختمانی بنای این مقبره از سنگ و آجر است و به سبک بناهای اسلامی ساخته شده است. از شکل ظاهری و سبک معماری این اثر، چنین بر می آید، که ساختمان فعلی آن در قرن هفتم هجری بر روی ساختمان قدیمی تری که متعلق به قرن سوم هجری بوده است، بنا شده است. این مکان همه ساله پذیرای زائرین کلیمی و بازدید کنندگان زیادی از نقاط مختلف ایران و جهان است.زائرین کلیمی همه ساله مراسم مذهبی خویش(جشن پوریم) را در این مکان اجرا می کنند. این مراسم در اواخر اسفند و اوایل فروردین ماه (13 تا 15 آدار – طبق گاه شمار کلیمیان) در سالروز بزرگداشت نجات کلیمیان از قتل عام ، توسط توس استر ملکه خشایارشاه (445- 486 ه.ق) و عموی وی مردخای،انجام می شود.مراسم بزرگداشت با دعا و نیایش،گرفتن روزه،مراسم افطار و خواندن طومار مگیلا آغاز و طی روزهای 14 و 15 آدار با دادن هدایا،دید و بازدید و بزم و شادمانی ادامه می یابد.
"هدسه" بنا بر روایات مشهور تاریخ، دختری کلیمی بود که از جانب خشایارشاه (سومین پادشاه هخامنشی) به عنوان ملکه دربار انتخاب شد و به دلیل زیبای فراوانی که داشت، استر (ستاره) نام گرفت.
عموی استر ،"مردخای" (پسر یائیر و از نژاد بنیامین ) نگهبان دربار هخامنشی در شوش بود. او تربیت استر را بر عهده داشت و هم او بود که استر را به دربار وارد نمود.
"هامان" وزیر دربار خشایارشاه نقشه قتل عام کلیمیان ایران را در سر داشت.مردخای از این ماجرا مطلع و شاه را آگاه ساخت و به جهت موقعیتی که استر و مردخای در دربار داشتند، شاه جلوی این اتفاق را گرفت و سبب نجات قوم کلیمی در ایران شد.بعدها به پاس این خدمت آرامگاه این دو تن به یکی از زیارتگاه های مهم کلیمیان ایران تبدیل شد.
این بنای چهار گوش آجری ساده که گنبدی آجری هم بر فراز آن قرار دارد،یادگاری از قرن هفتم هجری قمری است که به دستور ارغون شاه مغول بر پایه های بنایی قدیمی تر شکل گرفت. ورودی این آرامگاه درب کوتاه سنگی است که توسط کلون باز و بسته می شود و به دلیل ارتفاع کوتاه درب،می بایست خمیده وارد آرامگاه شد.در ابتدای ورود،دهلیزی در جهت شمالی – جنوبی وجود دارد که طول آن حدود هفت متر و عرض آن نزدیک سه متر است. از وسط این اطاق یک ورودی به حرم تعبیه شده است. فضای حرم مربع شکل و ابعاد آن 5/3 متر است. در وسط فضای مربع شکل مقبرهها، دو صندوق منب کاری شده زیبا بر روی این قبور قرار دارد. در بالای قبر جنوبی، که آن را به استر نسبت میدهند، صندوق منبت کاری عتیقه و نفیسی قرار دارد، که قدیمی تر است و صندوق دوم که بر روی قبر مردخای قرار دارد، بسیار شبیه صندوق اولی است و حدودا در سال ۱۳۰۰ توسط استاد عنایت الله ابن حضرت قلی تویسرکانی، که یکی از منبت کاران برجسته زمان خود بوده، ساخته شده است.
ترجمه خطوط عبری روی صندوق متعلق به استر، که بانی صندوق را معرفی میکند، چنین است: " امر کرد به ساختن این صندوق، بانوی عفیفه صادقه، جمال الدوله یوحرقیا و جمال الدوله یشوعا و یشعل، که هر سه نفر برادر خانم جمال ستام هستند."
بر بالای دیوار مقبره نیز، کتیبهای به زبان عبری و به صورت برجسته گچ بری شدهاست. خطوط عبری روی صندوق استر، و گچ بریهای برجسته، متعلق به قرون هشتم و نهم هجری میباشند.گنبدی آجری بر فراز حرم جای گرفته است. صفه یا طاق نمایی به عمق 90 سانتی متر در جنوب و شاه نشین زیبایی در شمال قرار دارد.در شاه نشین شمالی نسخه ای از کتاب مقدس و آسمانی یهود یعنی تورات که بر پوست آهو نوشته شده و قدمت بالایی دارد در محفظه مخصوص استوانه شکل قرار دارد و تزئینات و پارچه ها و چراغ های گوناگون دیوارهای این شاه نشین را تزئین کرده است.
دیوارهای داخلی بنا را کتیبه های کوچک و بزرگ سنگی و گچبری هایی به خط عبری و آرامی در بر گرفته است.
درباره پیشینه س******ت کلیمیان در مناطق غربی ایران ،در تورات چنین آمده است:"و پادشاه آشور،اسرائیل را به آشور کوچانیده،ایشان را در حلح و خابور نهر جوزان و در شهر مادیان برده و س******ت داد"
کورش بزرگ (559-530 ق.م) پس از لشگر کشی به بابل کلیمیانی را که نبوکد نصر(پادشاه بابل) از فلسطین به اسارت و بردگی گرفته و به بابل برده بود،آزاد کرد. طبق استوانه معروف کورش، فرمان بازگشت ایشان به بیت المقدس را در سال 537 ق.م صادر کرد.پس از این فرمان به نظر می رسد تعدادی از این قوم در پی بازگشت شاه ایران به ایران آمده و در شهرهای شوش،اصفهان،همدان و ... ساکن شدند.
"هدسه" بنا بر روایات مشهور تاریخ، دختری کلیمی بود که از جانب خشایارشاه (سومین پادشاه هخامنشی) به عنوان ملکه دربار انتخاب شد و به دلیل زیبای فراوانی که داشت، استر (ستاره) نام گرفت.
عموی استر ،"مردخای" (پسر یائیر و از نژاد بنیامین ) نگهبان دربار هخامنشی در شوش بود. او تربیت استر را بر عهده داشت و هم او بود که استر را به دربار وارد نمود.
"هامان" وزیر دربار خشایارشاه نقشه قتل عام کلیمیان ایران را در سر داشت.مردخای از این ماجرا مطلع و شاه را آگاه ساخت و به جهت موقعیتی که استر و مردخای در دربار داشتند، شاه جلوی این اتفاق را گرفت و سبب نجات قوم کلیمی در ایران شد.بعدها به پاس این خدمت آرامگاه این دو تن به یکی از زیارتگاه های مهم کلیمیان ایران تبدیل شد.
این بنای چهار گوش آجری ساده که گنبدی آجری هم بر فراز آن قرار دارد،یادگاری از قرن هفتم هجری قمری است که به دستور ارغون شاه مغول بر پایه های بنایی قدیمی تر شکل گرفت. ورودی این آرامگاه درب کوتاه سنگی است که توسط کلون باز و بسته می شود و به دلیل ارتفاع کوتاه درب،می بایست خمیده وارد آرامگاه شد.در ابتدای ورود،دهلیزی در جهت شمالی – جنوبی وجود دارد که طول آن حدود هفت متر و عرض آن نزدیک سه متر است. از وسط این اطاق یک ورودی به حرم تعبیه شده است. فضای حرم مربع شکل و ابعاد آن 5/3 متر است. در وسط فضای مربع شکل مقبرهها، دو صندوق منب کاری شده زیبا بر روی این قبور قرار دارد. در بالای قبر جنوبی، که آن را به استر نسبت میدهند، صندوق منبت کاری عتیقه و نفیسی قرار دارد، که قدیمی تر است و صندوق دوم که بر روی قبر مردخای قرار دارد، بسیار شبیه صندوق اولی است و حدودا در سال ۱۳۰۰ توسط استاد عنایت الله ابن حضرت قلی تویسرکانی، که یکی از منبت کاران برجسته زمان خود بوده، ساخته شده است.
ترجمه خطوط عبری روی صندوق متعلق به استر، که بانی صندوق را معرفی میکند، چنین است: " امر کرد به ساختن این صندوق، بانوی عفیفه صادقه، جمال الدوله یوحرقیا و جمال الدوله یشوعا و یشعل، که هر سه نفر برادر خانم جمال ستام هستند."
بر بالای دیوار مقبره نیز، کتیبهای به زبان عبری و به صورت برجسته گچ بری شدهاست. خطوط عبری روی صندوق استر، و گچ بریهای برجسته، متعلق به قرون هشتم و نهم هجری میباشند.گنبدی آجری بر فراز حرم جای گرفته است. صفه یا طاق نمایی به عمق 90 سانتی متر در جنوب و شاه نشین زیبایی در شمال قرار دارد.در شاه نشین شمالی نسخه ای از کتاب مقدس و آسمانی یهود یعنی تورات که بر پوست آهو نوشته شده و قدمت بالایی دارد در محفظه مخصوص استوانه شکل قرار دارد و تزئینات و پارچه ها و چراغ های گوناگون دیوارهای این شاه نشین را تزئین کرده است.
دیوارهای داخلی بنا را کتیبه های کوچک و بزرگ سنگی و گچبری هایی به خط عبری و آرامی در بر گرفته است.
درباره پیشینه س******ت کلیمیان در مناطق غربی ایران ،در تورات چنین آمده است:"و پادشاه آشور،اسرائیل را به آشور کوچانیده،ایشان را در حلح و خابور نهر جوزان و در شهر مادیان برده و س******ت داد"
کورش بزرگ (559-530 ق.م) پس از لشگر کشی به بابل کلیمیانی را که نبوکد نصر(پادشاه بابل) از فلسطین به اسارت و بردگی گرفته و به بابل برده بود،آزاد کرد. طبق استوانه معروف کورش، فرمان بازگشت ایشان به بیت المقدس را در سال 537 ق.م صادر کرد.پس از این فرمان به نظر می رسد تعدادی از این قوم در پی بازگشت شاه ایران به ایران آمده و در شهرهای شوش،اصفهان،همدان و ... ساکن شدند.