باغ شاهزاده ماهان كرمان یكی از نمونه باغ تختهای ایرانی است كه از شرایط مساعد طبیعی ممتازترین بهره برداری را نموده است. باغ شاهزاده، ماهان در عصر قاجار در دوران یازده ساله فرمانفرمایی عبدالحمید میرزا ناصرالدوله (١٢٩٨ ه . ق تا ١٣٠٩ ه. ق) احداث گردید كه با مرگ وی ساخت باغ ناتمام ماند. محل استقرار این باغ در نزدیكی مقبره «شاه نعمت الله ولی» در دامنه ارتفاعات جوپار است.
وجود خاك حاصلخیز، آفتاب لازم، وزش باد ملایم و نسیم و بالاخره دسترسی به آب (قنات تیگران) امكان ایجاد باغی در آن مقیاس را در گستره‌ای خشك و بی آب و علف، معجزه گونه فراهم ساخته است.
باغ تخت شاهزاده در دامنه ارتفاعات جوپار به مساحت٥/٥ هكتار با شكلی مستطیلی با شیبی حدود ٦/٤% شكل گرفته و حصاری بلند آن را از جو نامساعد اطراف جدا می‌سازد.
آب منبع حیات بخش این باغ از بخش فوقانی باغ داخل می‌گردد. محورهای اصلی و فرعی و تختهای مسطح در نظر ویژه‌ای آبیاری شده و سبز انبوه و كم نظیری را در چارچوب طرح باغ به وجود آورده است.
نهر آبی كه وارد باغ می‌گردد در جهت طولی باغ به گونه‌ای توزیع می گردد كه علاوه بر آبیاری كرت‌ها و مسیرها با استفاده از شیب تند زمین كه شرایط اولیه باغ تختهای است بر روی محور اصلی و میانی باغ به صورت نهری وسیع، آبشره‌ها و آبشارها به عنصر اصلی كیفیت بخش باغ بدل می‌گردد. در دو انتهای محور اصلی، یعنی در برابر اولین تخت كه بنای اصلی روی آن قرار دارد و ورودی باغ، برابر سر در خانه، دو استخر طراحی گردیده كه سطح وسیع آب، صدا و جهش آب و فواره های آنها به مطبوعیت باغ می‌افزاید.
بناهای باغ عبارتند از كوشك اصلی یعنی سكونتگاه دائمی و یا فصلی مالك كه در انتهای فوقانی باغ قرار دارد. سر در خانه در مدخل باغ به صورت بنایی خطی جبهه ورودی باغ را اشغال كرده و در دو طبقه بنا گردیده است. طبقه فوقانی دارای اطاق هایی است كه برای زندگی و پذیرایی پیش بینی شده‌اند. سایر بناهای خدماتی باغ از حصار اصلی استفاده نموده و به صورت دیواری مركب بناهای مختلف خدماتی را در نقاط مناسب در خود جا داده است. ورودی های فرعی باغ نیز در دو ضلع طولی پیش بینی شده‌اند. طرح اندازی باغ شازده از چشم اندازهای باغ كه از ویژگی های اصلی باغ تخت‌ها می‌باشد به بهترین وجه استفاده نموده است. دید روهای ممتد در جهت طولی باغ از كوشك اصلی به سایر قسمت‌های باغ و بالعكس از سردر خانه غنای خاصی به زندگی در باغ می‌دهد. مناظر بیرونی باغ كه از داخل و یا از بیرون باغ قابل رؤیت هستند، در نمایش تضاد دو كیفیت زیست محیطی باغ و خارج باغ از نمونه‌های كم نظیر و منحصر به فرد باغ شازده می‌باشد.
نظم درختكاری، انتخاب مناسب گیاهان در ایجاد سایه و یا رنگ آمیزی متناسب در فصل های مختلف باغ ارزش های استثنایی ای را برای آن تعریف می‌كند. باغ شازده ماهان در اوج والایی و شادابی كیفیت‌های طبیعی و مصنوعی خود به خاطر دگرگونی شرایط سیاسی و اجتماعی دوران، برای مدتی طولانی خالی از سكنه و متروك ماند و دچار آسیب های فراوانی گردید. خرابی های وارد شده كلیه قسمت‌های باغ را در بر می‌گیرد.
ویرانی‌ها شامل ویرانی بناهای اصلی و همچنین محوطه باز باغ می‌گردد. یعنی باغ سازی و عناصر اصلی شكل دهنده باغ نیز (آبراه‌ها، استخرها، پیاده راه‌ها و بالأخره طبیعت گیاهی باغ نظیر درختان، كرت‌ها، بسترهای گلكاری) از این گزند در امان نمی‌مانند.
باغ یك بار در سال ١٣٥٧ خورشیدی مرمت گردید. همچنین در زلزله سال ١٣٦٠ آسیب هایی دید كه مرمت شد.
این باغ به دلیل ویژگی ها و جذابیت‌های تاریخی و ارزش های فضایی كه دارد به عنوان یكی از نمونه باغ تختهای ایرانی مورد توجه دوستداران باغ ایرانی است. علاوه بر این باغ به عنوان فضایی تفرجگاهی، پذیرای عده زیادی است كه برای گذران اوقات فراغت از مناطق اطراف به آنجا رفته و ساعاتی را در آن می‌گذرانند.
باغ شاهزاده ماهان با مختصات جغرافیایی٣٠ درجه و ٤ دقیقه عرض شمالی و ٥٧ درجه و ١٧ دقیقه طول شرقی می‌باشد.
ارتفاع این منطقه از سطح دریای آزاد ١٨٥٠ متر است. با توجه به این كه باغ شاهزاده در دامنه كوه جوپار قرار گرفته ، از ارتفاع ٢٠٠٠ متر از سطح دریای آزاد برخوردار است.
این باغ در فاصله ٣٥ كیلومتری جنوب شرقی شهر كرمان و در فاصله شش كیلومتری شهر ماهان در مسیر جاده كرمان ـ بم در نزدیكی ارتفاعات جوپار بنا گردیده است.
واقع شدن منطقه در مسیر عبوری كرمان به بم و در مسیر جاده كهن ابریشم از عواملی است كه این محل را برای احداث یك باغ اشرافی مناسب می ساخته است. باغ شاهزاده به گونه‌ای استقرار یافته كه حداكثر استفاده از مناظر بدیع داخلی را به صورت زیر امكان پذیر می‌سازد: در بدو ورود ، به ویژه در طبقه فوقانی سردرخانه به غیر از دیدها و مناظر بیرونی باغ، منظره چهارباغ و در جهت عكس آن منظره كوه را امكان پذیر می‌سازد. این مناظر عمده یعنی رؤیت حركت آب، حوض ها و آبشارها هركدام به نوبه خود تأكیدی بر محورهای عمود بر محور اصلی دارند و توأم با نظام گیاهی مناظر بدیع داخلی را ارائه می‌دهند.
باغ در بستر كویر در میان ارتفاعات جوپار و بلوار شكل گرفته است. كوه‌های پر برف جوپار منظر زیبایی در محور اصلی باغ ارایه می‌دهند كه ویژگی خاص این منطقه است.
نظام فضایی
ـ رابطه باغ با فضای بیرونی
وجود ارتفاعات بلند رشته كوه‌های جوپار به ویژه منظری بسیار جالب برای باغ در این گستره فراهم آورده است. در این بستر باز، باغ با دیوارهای نسبتاً بلندی محصور گردیده و با انبوه ویژه‌ای از درختان همچون نگینی در كویر خودنمایی می‌كند. ورودی به باغ از این گستره باز و فضای بكر كویری ـ از مسیر یك چهار باغ است كه با درختان به ایجاد فضایی ممتد و جهت دار به سوی باغ هدایت می‌گردد.
ـ سردر ورودی
سردر ورودی به صورت حجمی شفاف، ایجاد فضای واحدی میان این پیش فضا، چهارباغ و داخل باغ می‌نماید. در داخل این بنا دید به فضاها در دو سوی محور اصلی باغ امكان پذیر بوده و فضای بیرونی با درون باغ به صورت سیال و در یكدیگر ادغام می‌شوند.
فضای داخل باغ
در بدو ورود به باغ كل فضای باغ در راستای محور اصلی و در ادامه آن و مناظر ارتفاعات جوپار رؤیت می‌شود. این چشم انداز طولانی با حجم بالا خانه در انتها بسته می شود و با حضور درختان در دو جانب محور كه در مواقعی از سال رنگ های متفاوت دارند تقویت می‌شود.
حضور جریان سراسری آب در محور اصلی باغ، آبشارها و صدای آن به تعریف این محور كیفیت مطلوبی می‌دهد؛ و انعكاس درختان و بنای سردرخانه و بالاخانه در دو استخر باغ ابعاد جدیدی به فضا می دهد. نور و سایه نیز به سهم خود در این فضاسازی نقش مهمی را ایفا می‌كنند.
نظام فضایی زمین
باغ به خاطر اختلاف سطح حدوداً ٢٠ متری در طول محور اصلی به طور مناسبی تقسیم بندی گردیده است. این تقسیم بندی سطوح كه از شیب طبیعی ناشی می‌شود ماهیت باغ تخت را تعریف می‌كند.
نظام هندسی
شكل اصلی باغ شاهزاده مستطیلی با نسبت تقریبی چهار به یك می‌باشد. طول كلی داخل باغ ٤٠٧ متر و عرض آن ١٢٢ متر است.
تقسیم بندی كلی باغ به صورت یك محور طولی و دو كانون (محوطه بنای اصلی باغ در قسمت بالا و محوطه ورودی در قسمت پایین) قابل تشخیص است.
محورهای فرعی به صورت افقی و عمود بر محور اصلی در مرز اختلاف سطح ها، كرت‌ها را كه شمار آنها در هر طرف هشت می‌باشد به وجود آورده‌اند.
بناهای باغ به سه دسته تقسیم شده‌اند: بنای اصلی در بالاترین تخت قرار دارد. بنای سردر خانه در بخش ورودی و سایر بناهای خدماتی مماس به دیوار اصلی و خارج از آن واقع شده‌اند.
سطح بنای بالاخانه ٤٨٧ متر مربع و سطح سردر خانه ٢٣٤ متر مربع و فاصله این دو از یكدیگر ٣٢٥ متر است.
نظام معماری در رابطه تنگاتنگ با نظام فضایی و نظام هندسی باغ است. محدوده باغ با دیواری بلند و مركب محصور گردیده است . این دیوار با بناهایی كه در داخل آن و یا با تصرف بخشی از وسعت بیرونی باغ مشخص شده، باغ را از محیط خارج جدا می‌سازد.
زمین آرایی تخت باغ، و طبقه طبقه شدن آن از طریق سطوح كرت‌ها، سطح باغ را آینه وار در معرض دید قرار می‌دهد و بنابراین رابطه ساده بین نظاره گر و زمین مسطح به صورت غنی تری در می‌آید و مشاركت نقش توپوگرافی زمین در فضای باغ را تشدید می‌كند. جریان آب به ویژه حوض ها علاوه بر تاكید محورها و آب نمای سراسری به صورت آب شره‌ها سطوح شفافی را بروی زمین برای انعكاس دیگر عناصر ارایه داده است. درخت‌های سایه افكن ویژگی های معماری فضای باغ را تاكید و تشدید می‌كنند.
سردر خانه از معماری شفافی برخوردار است كه امكان رؤیت چند جانبه باغ را میسر می‌سازد. از جمله، منظری كه از ارتفاع فوقانی به سمت بالاخانه و پایین كوه‌ها جوپار كه در فصول مناسب پوشیده از برف هستند رؤیت می‌شود از یكسو، و منظر دیگری كه به سمت مقابل ورودی باغ در امتداد چهار باغ تا دور دست كوه‌های بلوار ادامه می یابد. بنای بالاخانه طویل ترین بنای منفرد باغ می‌باشد كه عمود بر محور اصلی و در انتهای آن قرار گرفته و بخش پایانی محور محسوب می‌شود. با این كه در پشت آن قسمتی از حیاط واقع است اما از آنجا كه حیاط مذكور اهمیت حیاط اصلی را ندارد این حجم از بنا رابطه اصلی را با حیاط پشتی قطع می‌كند.
آرایش محیط
كفسازی
سطوح كف در باغ عمدتاً از مخلوط قلوه سنگ با ملات تشكیل شده است این تركیب در دو محدوده اطراف بالاخانه و سردرخانه توسط نقوش هندسی تزئین می‌گردد. از آجر در پله‌ها و حاشیه باغچه‌ها استفاده شده و سنگ در مرز میان كرت‌ها با پیاده راه‌ها و دیگر لبه بندی‌ها وجود دارد.
مصالح
مصالح بناهای باغ عمدتاً آجر و اندود می‌باشد كه در جاهایی مانند سردرخانه توسط كاشی نره مزین گردیده است. بنای بالاخانه كلاً اندود می‌باشد. دیواره باغ اندود كاهگل است كه در نزدیكی سردر خانه و بالاخانه به دلیل خصوصیت فضایی محوطه‌های مذكور به تركیب آجر و اندود گچ تبدیل می‌گردد.
نظام كاربری ها
بازشناسی كاركردی
باغ شاهزاده ماهان در مقایسه با انواع باغ ها اعم از باغ ـ شكارگاه‌ها، بستان ها، باغ قلعه‌ها و باغ سكونتگاه‌ها در زمان ساخت خود (دوره قاجار) به عنوان فضایی سكونتگاهی و تفرجگاهی شكل گرفت. با توجه به وجود دو محوطه وسیع در جلوی بالاخانه و سر در خانه كه با نرده‌های چوبی محصور شده‌اند نشان می‌دهد كه باغ علاوه بر سكونتگاه محلی برای پذیرایی و تشریفات نیز پیش بینی شده بود.
نظام آبیاری
منبع حیاتی باغ شازده جریان آب هایی است كه از كوه‌های اطراف سرچشمه می گیرد. قنات تیگران كه از ارتفاعات كوه جوپار سرچشمه می‌گیرد منبع آب این باغ است. جریان فوق از مرتفع ترین سطح وارد باغ گردیده و نظام آبیاری طراحی شده باغ را به وجود می‌آورد.
نظام آبیاری در باغ شازده كلاً تابع دو اصل می‌باشد. یكی آبیاری گیاهان باغ و دوم بهره برداری از موجودیت و كیفیت‌هایی كه آب می‌تواند در باغ ایجاد نماید.
بررسی وضع اولیه باغ نشان می‌دهد كه حركت پلكانی آب در محور میانی تا بیرون از باغ نیز ادامه داشته است. این فضا در حال حاضر با رواق هایی بازسازی و سنگ فرش شده است. دو استخر اصلی باغ در قسمت بالا و در قسمت ورودی دارای فواره‌هایی بوده‌اند كه آب را به ارتفاع قابل ملاحظه‌ای پرش می‌دادند. این راه حل كمتر در باغ های ایرانی دیده شده است و یقیناً متاثر از شناخت باغ ها و چشمه‌های اروپایی است.
نظام گیاهی
انتخاب و آرایش گیاهان در باغ شاهزاده ماهان نقش تعیین كننده‌ای در هویت باغ دارا می‌باشد.
درختان و نباتاتی كه در بستر منطقه باغ شاهزاده ماهان دیده می‌شوند به ترتیب زیر می‌باشند: ـ درختان همیشه سبز و باد شكن: درختان سوزنی برگ مانند كاج ها، سروها ـ درختان سایه دار: درختان برگ پهن مانند نارون وحشی و چتری، زبان گنجشك یا وَن، چنار و سپیدار. این درختان علاوه بر این كه از نظر ایجاد سایه اهمیت دارند در آب و هوای منطقه مقاومت می‌كنند. گیاهان زینتی: از گیاهان زینتی از قبیل سروهای زینتی پیراكانتا و گونه‌های ارس زینتی و شیر خشت كه در زمستان گل های ریز می‌دهد. درختان میوه در كرت ها كاشته می‌شوند و خصوصاً از دیدروهای سمت بالاخانه به پایین در فصولی كه میوه دارند منظر جالب و رنگارنگی را به وجود می‌آورند. درختان دیگر در باغ، بید، ون، بم، شنگ و كاج هستند.
باغ شاهزاده ماهان؛ رویایی در کویر...تلفیقی از آب و باغ و آینه
ماهان - خبرگزاری مهر: باغ شاهزاده ماهان که عنوان تاج باغ تختهای ایران را به خود اختصاص داده است همچون رویایی افسونگر در دل کویر تاریخی کارمانیا هر بیننده را محصور زیبایی های خود می کند.
[TR]
[TD="colspan: 2"]
به گزارش خبرنگار مهر، باغ شاهزاده ماهان بدون شک در کنار ارگ بم و مجموعه گنجعلیخان یکی از مهمترین آثار تاریخی کرمان زمین محسوب می شود ضمن اینکه این باغ زیبا را که به باغ تخت شازده شهرت دارد می توان از بی نظیر ترین باغهای ایرانی دانست و همتایی ندارد.
این باغ در دل کویر کرمان و در حومه باغ شهر گردشگری ماهان قرار گرفته است و تلفیقی از گل و درخت و آب در این بنای تاریخی فضایی را ساخته است که هر بیننده را محصور می کند.
وجود دهها حوض طبقاتی در میانه این باغ و آب همیشه جاری آن رویایی را در ذهن هر بیننده ایجاد می کند وصف ناشدنی و این همان رمز زیبایی و صلابت این بنا و هنر معماران کرمانی است.
باغ شاهزاده در دوران قاجار و در زمان فرمانفرمایی عبدالحمید میرزا ناصرالدوله و در سال 1298 ساخته شد اما در روزهای انتهی ساخت این باغ فرمانفرما فوت کرد و معمار باغ نیز که از ظلم وی به ستوه آمده بود با شنیدن این خبر فرار کرد و به همین دلیل بخشهایی از سردر ورودی باغ ناتمام رها شده است.
اما نکته قابل توجه این است که سازنده این باغ محصور کننده از امکانات موجود طبیعت نهایت استفاده را برده است و یکی از زیبا ترین و سرسبزترین باغهای ایران را در مساحتی معادل 5.5 هکتار بنا کرده است.
منبع آب سرشار این باغ ایرانی که در فهرست آثار یونسکو ثبت و جشن ثبت آن نیز با حضور رئیس جمهور چند ماه قبل برپا شد از قنات معروف تیگران است که از دامنه های کوههای جوپار سرچشمه گرفته است و با طی مسافتی زیاد از بالای باغ وارد شده و با استفاده از شیب 4.6 درجه ای زمین آب مورد نیاز باغ را تامین می کند.
بر فراز این باغ عمارت و شاه نشین ساخته شده است که خود مملو از زیبایی و معماری اصیل ایرانی است اما متاسفانه به دلیل بی توجهی در نگهداری این بناها نقاشی های داخلی بنا از بین رفته است و در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است هم اکنون نیز قیمت اعظمی از شاه نشین این بنا به عنوان رستوران در اختیار گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است.
در بالا ترین قسمت باغ و در کنار شاه نشین باغ بزرگی از درختان مختلف وجود دارد که در کنار درختان کهنسال و درختان میوه نیز خود نمایی می کند و در حقیقت سیستم آبرسانی این بنا از همین قسمت پایه گذاری شده است.
در روبروی ساختمان مشرف بر باغ نخستین حوض بزرگ همراه با گل کاری محصور کننده واقع شده است و این حوضها به صورت پلکانی تا انتهای باغ ادامه دارد و دهها آبشار را به وجود آورده که بر زیبایی این بنا افزوده است.
در دو سمت حوضها نیز دو باغ بزرگ از وجود دارد که از قسمت فوقانی تا انتهی باغ که هم اکنون درب ورودی است ادامه دارد و از دو سمت حوضها نیز دو راه پلکانی به درب ورودی ختم شده است و در کناره های باغ صدها حجره وجود دارد.
در ابتدا سیستم آبرسانی این بنا به گونه ای طراحی شده بود که با استفاده از شیب و فشار آب در تمام حوضها آبنماهایی زیبا خود نمایی می کرده است که متاسفانه به دلیل دخالتهای انسانی این سیستم هم اکنون از کار افتاده است و آبنماها با استفاده از پمپ کار می کنند.
و در نهایت در هر دو سوی درب ورودی باغ دو حوض بزرگ طراحی شده است که بر زیبایی این باغ زیبا افزوده است.
بناهای ورودی و شاه نشین هر دو در دو طبقه مجاز ساخته شده اند اما نکته قابل توجه در این باغ استفاده از درختانی است که در فصلهای مختلف تلفیقی از رنگهای منحصر به فرد را در باغ ایجاد می کنند.
از سوی دیگر این باغ را می توان از باغهای چهار فصل به شما آورد به گونه ای که در هر فصل سال نمایی خاص به خود می گیرد و بر زیبایی باغ می افزاید.
نکته قابل توجه در خصوص این باغ قرار گرفتن باغ شازده در مسیر گردشگری کرمان است که شامل ارگ بم، ارگ راین، باغ شازده و در نهایت شهر کرمان که مرکز بناهای تاریخی این استان است می شود در گذشته نیز باغ شاهزاده در مسیر راه ابریشم قرار گرفته و خودنمایی می کرده است.
استفاده از معماری بی نظیر طبقاتی در این باغ به گونه طراحی شده است که باغی جدید در انعکاس آب حوضهای طبقاتی در دید بیننده نمایان است و در حقیقت از آن به عنوان تلفیقی از باغ و آب و آینه نام برده می شود.
باغ شاهزاده ماهان در مقایسه با انواع باغ ها اعم از باغ ـ شکارگاه‌ها، بستان ها، باغ قلعه‌ها و باغ سکونتگاه‌ها در زمان ساخت خود به عنوان فضایی سکونتگاهی و تفرجگاهی شکل گرفت با توجه به وجود دو محوطه وسیع در جلوی بالاخانه و سر در خانه که با نرده‌های چوبی محصور شده‌اند نشان می‌دهد که باغ علاوه بر سکونتگاه محلی برای پذیرایی و تشریفات نیز پیش بینی شده بود.
منبع حیاتی باغ شازده جریان آب هایی است که از کوههای اطراف سرچشمه می گیرد. قنات تیگران که از ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه می‌گیرد منبع آب این باغ است. جریان فوق از مرتفع ترین سطح وارد باغ شده و نظام آبیاری طراحی شده باغ را به وجود می‌آورد.
نظام آبیاری در باغ شازده کلا تابع دو اصل است یکی آبیاری گیاهان باغ و دوم بهره برداری از موجودیت و کیفیت‌هایی که آب می‌تواند در باغ ایجاد کند.
بررسی وضع اولیه باغ نشان می‌دهد که حرکت پلکانی آب در محور میانی تا بیرون از باغ نیز ادامه داشته است. این فضا در حال حاضر با رواق هایی بازسازی و سنگ فرش شده است.
دو استخر اصلی باغ در قسمت بالا و در قسمت ورودی دارای فواره‌هایی بوده‌اند که آب را به ارتفاع قابل ملاحظه‌ای پرش می‌دادند این راه حل کمتر در باغ های ایرانی دیده شده است و یقینا متاثر از شناخت باغ ها و چشمه‌های اروپایی است.
اما درختانی که در این باغ استفاده شده اند دارای کاربردهای مختلفی هستند از درختان باد شکن کاج و سور که در چهار فصل سرسبزی باغ را حفظ می کنند تا درختان تامین کننده سایه باغ از جمله نارون وحشی، چنار و سپیدار که بر زیبایی باغ افزوده اند.
اما در این میان درختان تزینی نیز جایگاه خاص دارند که می توان به شیر خشت، ارس تزینی و سروهای پیراکانتا اشاره کرد اما مهمترین بخش فضای سبز باغ به درختان میوه اختصاص یافته است که در زمان باردهی بر زیبایی باغ می افزایند که شامل انواع درختان میوه سردسیری و گرمسیری می شوند. [/TD]
[/TR]
