خفاش تنها پرنده پستاندار است و يا شايد تنها پستاندار پرنده است. اين پستاندار عجيب كه با جثه كوچك شبها فعاليت دارد، انواع و اقسام بسيار گوناگوني دارد؛ اما آن ذهنيتي كه از خفاشها با نام خفاش خونآشام در ذهنمان داريم، شامل حال خفاشهاي ايراني نميشود.
خفاش خونآشام كه در فيلمهاي ترسناك هاليوودي ميبينيد «خفاش خونخوار يا»VampireBat نام دارد كه فقط در مناطق گرمسيري امريكا زندگي ميكند. اين خفاش با دندانهاي نيش بزرگ خود، رگ گردن اسب و گاهي رگ گردن انسان را سوراخ ميكند و بعد از خون جاري شده از رگ، تعذيه ميكند. خفاش خونخوار بسيار خطرناك است و باعث نوعي هاري ميشود، در ضمن نوعي بيماري را نيز به اسبها منتقل ميكند. اما خوشبختانه نهتنها چنين خفاش ترسناكي در ايران نداريم؛ بلكه خفاشهاي ايران، جانوران بيآزار و بسيار مفيدي هستند. آنها از انواع حشرات كه معمولا آفتند، تغذيه ميكنند و به اين ترتيب كمك بزرگي به كنترل جمعيت آفات كشاورزي ميكنند (به استثناي خفاش ميوهخوار كه گاهي خسارت ميزند).
عادات و رفتار خفاشها
خفاشها برخي خصوصيات تكاملي پرندگان را دارند. در ضمن آنها وزن كمي دارند و ميتوانند براحتي پرواز كنند؛ اما همان طور كه اشاره شد، خفاش پستاندار است، بنابراين خفاش ماده تخمگذار نبوده و جفتدار است. پس خفاش ماده هنگام بارداري، وزن سنگيني پيدا ميكند و پرواز برايش سخت ميشود. از اين رو خفاش ماده معمولا در هر بارداري، يك نوزاد به دنيا ميآورد و بندرت دوقلو زاييده ميشود. با اين وضعيت توليدمثل اندك، براي آن كه جمعيت خفاشها حفظ شود، خداوند به آنها عمر طولاني هديه كرده است. آنها حدود 20 سال عمر ميكنند كه اين طول عمر با توجه به جثه كوچكشان زياد است.
از طرفي در برخي گونهها، همانند خفاش بالسفيد، زمان بارداري قابل كنترل است. خفاش بالسفيد جفتگيري را در فصل پاييز انجام ميدهد؛ اما ميتواند سلولهاي نر را در بدن خود نگه دارد و بارداري خود را تا بهار به تاخير بيندازد؛ چون خفاش ماده ناچار است با وزن سنگين جنين خود پرواز كند، پس ميتواند زمان بارداري خود را نيز انتخاب كند.
خفاشها، در زمستان ميخوابند و با فرارسيدن بهار به پرواز و شكار ميپردازند. ارتفاع پرواز آنها 2 تا 14 متر است. بعضي از گونههاي خفاشها سرعت پرواز فوقالعادهاي دارند. خفاشها بينايي بسيار محدودي دارند (به استثناي خفاش ميوهخوار)؛ اما موقع تعقيب و شكار و رديابي حشرات بسيار شگفتانگيزند و قدرت حسي بسيار دقيقي دارند. جالب است بدانيد كه خفاش با دهان يا بيني خود، امواج صوتي با فركانس بالا (خيلي بالاتر از امواجي كه انسان ميشنود) توليد ميكند. انعكاس اين امواج باعث ميشود كه خفاش موانع و حشرات را در مسير پروازش تشخيص دهد و آنها را رديابي كند.
خفاشهاي ايران
خفاشها كه عمر طولاني در كره زمين دارند و فسيلهايي از آنها مربوط به 50 ميليون سال پيش كشف شده، تقريبا در همه جاي دنيا زندگي ميكنند. خفاشها در ايران شامل 6 خانواده و 39 گونهاند.
از ميان اين 6 خانواده، تنها يك خانواده خفاش ميوهخوار است و بقيه آنها همگي حشرهخوار و مفيدند.
خفاش ميوهخوار
اين جانوران را گاهي «روباه پرنده» مينامند. چون صورت آنها تا حدي شبيه روباه است. خفاشهاي بزرگ با چشمهاي درشت و گوشهاي گردياند كه اين ويژگيها آنها را كاملا متفاوت از ساير خفاشها ميكند. آنها روزها را از شاخههاي درختان در حالي كه سرشان به سوي پايين است و بالها پيرامون بدنشان را پوشانده است، آويزان شده و ميخوابند. در آفريقا، آسياي جنوبي تا استراليا پراكندهاند. در ايران نيز در مناطق گرم جنوبي زندگي ميكنند.
خفاشهاي حشرهخوار
اين خفاشها روزها به وسيله چنگالهاي پاهاي خود در حالي كه سرشان به سوي پايين است، آويزان ميشوند. آنها در شكاف صخرهها يا درختها يا در داخل غارها و ساختمانها به سر ميبرند. بعضي از آنها از لاشههاي جانوران نيز تغذيه ميكنند. عدهاي از آنها تنها زندگي ميكنند ولي اغلب گلهاي زندگي ميكنند. البته هر كدام از اين خفاشها خصوصيات ويژهاي دارند و در مناطق مختلفي پراكندگي دارند. اين 5 خانواده حشرهخوار عبارتند از:
خفاشهاي دم موشي: آنها دم بسيار دراز و باريكي، مثل موشها دارند. بيشتر در جنوب كشور و در مناطق خشك و در غارها زندگي ميكنند.
خفاشهاي دم غلافي: در غارها و بناهاي قديمي زندگي ميكنند. خفاشهاي مقبرهاي از گونههاي مهم اين خانوادهاند. در ايران نيز در ورامين، اروميه، خرمشهر و ماهشهر ديده شدهاند.
خفاشهاي نعل اسبي: آنها در غارهاي مختلفي زندگي ميكنند. براي رديابي دهان را بسته و از طريق بيني صداهايي با فركانس بالا ايجاد ميكنند. يكي از زيرخانوادههاي مهم اين خانواده، خفاشهاي بيني برگهاي هستند كه در جنوب كشور پراكندگي دارند. حدود 2 دهه پيش 5000 عدد از آنها در يك غار مشاهده شد. اين خفاشها خواب زمستاني ندارند.
خفاشهاي دم آزاد: بالهاي دراز و باريكي دارند. عرض دو بال باز خفاش دم آزاد اروپايي كه خفاش بزرگي است، به 40 تا 45 سانتيمتر ميرسد. اين خانواده در تمام اروپا پراكندگي دارند. در ايران نيز دوگونه از آنها يافت شده است.
خفاشهاي شامگاهي: خانواده خيلي بزرگي هستند و در اكثر مناطق جهان پراكندگي دارند. در ايران نيز 23 گونه از اين خانواده زندگي ميكنند. آنها براي يافتن و رديابي شكار از امواج مافوق صوت كه توسط دهان به بيرون فرستاده ميشود، استفاده ميكنند. به همين دليل هم اغلب دهانشان باز است.
اكثر گونههاي اين خانواده خواب زمستاني دارند و بيشتر مواقع هم در غروب ديده ميشوند. از مهمترين گونههاي اين خانواده بزرگ ميتوان به موارد زير اشاره كرد: خفاش بال سفيد، خفاش گوش بلند، خفاش زرد، خفاش سروتين، خفاش بال بلند، خفاش جنگلي معمولي، خفاش شمالي و...