1- دندانه چيست؟
2- انواع دندانه ها و ذکر تفاوت آنها در نحوه رنگرزی
3- شیوه های مختلف دندانه دادن
1- دندانه چيست؟
پوسته خارجی و با فلسهای پشم با خاصیت نفوذ ناپذیری خود درجذب رنگ مستقیماً اثر می گذارند. مواد شیمیایی خاص و عملیات مکانیکی می تواند این پوسته را تضعیف کرده و از بین ببرد. با از بین رفتن این فلسها، سرعت نفوذ رنگ به داخل الیاف افزایش می یابد. بدین ترتیب پشمی که تحت تأثیر محلولهای شیمیایی یا عملیات مکانیکی قرار گرفته با در هوای آزاد به مد ت طولانی باقی مانده باشد نسبت به پشم معمولی خاصیت جذب رنگ بیشتری پیدا کرده و پرنگ تر میگردد. به عبارت دیگر کلاف سفید پشم بدون عملیات قبلی اگر با مقداری روناس جوشانده شود ملاحظه می گردد رنگی که الیاف پشم به خود گرفته بسیار ناچیز و نایکنواخت است و بعد از شستشو تمام یا قسمتی از همین رنگ مختصر و نامطلوب از بین رفته و ضمناً رنگ این کلاف نیز در مقابل نور ثبات ندارد. حال اگر همان مقدار کلاف را قبل از رنگرزی در یکی ازاملاح مثلاً زاج سفید یا سولفات آهن جوشانیده و سپس داخل حمام رنگ نمائیم ملاحظه می شود که رنگ جذب شده توسط الیاف پشم بسیار زیادتر و ثبات نیز دربرابر نور و شستشو بیشتر بوده و ضمناً رنگ یکنواخت بدست می دهد. این تجربه نشان می دهد که رنگ ها بدون وجود این عامل که دندانه نامیده می شود تمایل به جذب شدن در پشم و سایر الیاف از خود نشان نمی دهند عمل آغشته کردن پشمها و الیاف را یا دندانه در اصطلاح رنگرزی «دندانه دادن» می گویند دندانه در اصطلاح به معنی اضافه کردن موادی برای تثبیت و رنگ پذیری بیشتر الیاف است این مواد از نظر شیمیایی باید قابلیت حل شدن در ماده رنگی را داشته باشد طرز عمل این املاح به این صورت است که با به وجود آوردن خلل و فرج یا خراش در روی سطح الیاف باعث نفوذ بیشتر رنگ به داخل الیاف می شود. دندانه علاوه بر دخالت در جای گیری و ثبات رنگ بر روی الیاف خود موجب بالا بردن شفافیت رنگ و دلپذیری آن می گردد. دندانه ها دارای انواع می باشند و محیطهای اسیدی معمولی ترین زمینه دندانه دادن پشم می باشند.
و اغلب در این مورد اسیدهای سولفوریک، سیتریک، استیک و فدمیک مورد استفاده قرار می گیرند در روستاها و عشایر نیز به منظور ایجاد محیط اسیدی از سرکه، آبغوره، سماق، قره قروت و دوغ بهره می گیرند.
رنگهای طبیعی به 2 گونه بر الیاف بدون دندانه عمل می کنند برخی کاملاً جذب الیاف نمی شوند برخی نیز به صورت سطحی جذب می شوند که در مقابل نور و یا شستشو از بین می روند و ثباتی ندارند به همین سبب استفاده از دندانه در رنگرزی با رنگهای طبیعی کاملاً الزامی است.
2- انواع دندانه ها و ذکر تفاوت آنها در نحوه رنگرزی
دندانه ها بر دو نوع می باشند:
دندانه های نباتی
قسمتهای مختلفی از برخی گیاهان دارای خاصیت تثبیت کنندگی است این گیاهان اغلب دارای تانن یا مازوج هستند در بعضی از کتب داروئی این ماده به صورتهای اسید تانیک- تانن- اسید گالوتانیک- گالوتانن و به غلط اسید دی گالیک ذکر شده است. تانن در پوست و میوه تعداد زیادی از گیاهان مخصوصاً پوست درختان بلوط و سماق وجود دارد و سه نوع دارد.:
تانن هایی که املاح فریک را به رنگ آبی سیاه در می آورند، مانند تانن های پوست بلوط، سماق و پوست درختان غان.
تانن هایی که املاح فریک را به رنگ سبز در می آورند مانند انواع ترشک
تانن هایی که املاح فریک را به رنگ خاکستری مایل به سبز در می آورند مانند تانن موجود در گزنه
این تانن ها به دو صورت وجود دارند : در درجه اول به حالت طبیعی در گیاه موجود است و در درجه دوم تانن پاتولوژیک یا معمولی که در بافت گیاهی یافت می شود و بر اثر نیش حشره ایجاد می گردد. که به آن مازومی گویند این ماده بر اثر نیش حشره ای به نام علمی PEMHIGUS UTRIVULAIUS بر درخت جفت وبلوط به دست می آید که 40 دصد جوهر مازو دارد در کردستان مازوهای دیگری از برگ درخت بلوط می گیرند که 50 تا 70 درصد جوهر نازو دارد برگ خشک خود مازو را با آسیاب خوب می سایند و آن را چند ساعت در دیگ بزرگ مسی می جوشانند و سپس آن را صاف کرده در رنگرزی مصرف می کنند مازو دارای خواص ویژه ای است زیرا با مواد قلیایی ترکیب می شود و در برابر هوا رنگ قهوه ای به خود می گیرد دارای طعم قابضی است، عکس العمل اسیدی ضعیفی دارد، با املاح مختلف به رنگهای مختلف تولید رسوب می کند این گیاهان که ما زوج دار یا تندار هستند جزء دندانه های رنگ دارهستند و بیشتر برای تیره کردن فام رنگها به کار می روند بخصوص مازو که برای تهیه رنگهای سیر کاربرد دارد.
دندانه های معدنی
این مواد اغلب املاح فلزات قابل ترکیب با آب هستند که برخی از آنان مانند املاح مس، کبالت خود دارای رنگ هستند و برخی مانند زاج سفید بدون رنگ اند. این املاح که ظرفیت فلزی آنان زیاد است در حمام رنگرزی ترکیب شیمیایی یا لاک مانند بین رنگ و لیف تشکیل می دهند و باعث می شوند که رنگ کاملاً در داخل لیف نفوذ کند استفاده بیش از اندازه از دندانه باعث درهم رفتگی و چسبندگی پشم می شود آبهای سنگین مانند آب اصفهان باعث رسوب آن می شود و قدرت دندانه را کاهش می دهد و به عدم یکنواختی پشم هایی که بعداً رنگ می کنیم منجر خواهد شد. دندانه های معدنی دارای انواع مختلف است که در اینجا به ذکر نام و توضیح در موردی تعدادی از آنها می پردازیم:
زاج سفید: مهمترین دندانه ای که در رنگرزی رنگهای قالی از آن استفاده می شود املاح آلومینیوم و مخصوصاً نمک مضاعف آلومینیوم و پتاسیم است که زاج سفید نامیده می شود. در ایران معادن زاج سفید فراوان است مهمترین معادنی که فعلاً استخراج می شوند معادن طارم زنجان و ارومیه می باشد. آبهای سنگین مانند آبهای اصفهان و یزد باعث رسوب زاج میگردند باید در مورد چنین آبهایی در موقع دندانه دادن دقت فراوان نمود وقبل از مصرف آنرا تصفیه کرد یا در صورت عدم امکان کمی فسفات سدیم به آن اضافه نمود معمولاً پشم را در محیط اسیدی دندانه زاج سفید می دهند از مواد کمکی که به عنوان اسید مصرف می شود میتوان از کروم دو تارتر، اسید سیتریک (جوهر ترشک)، اسید اگزالیک (جوهر لیمو)، اسید استیک (سرکه) و درد شراب نام برد. برای روناس از اسید اکزالیک و اسید لاکتیک و برای قرمز دانه از کرم دوتارتر و اسید اکزالیک و اسید اسیتیک بیشتری استفاده میشود. اسیدهای معدنی مانند اسید سولفوریک و اسید کلریدریک موجب زردی و کدری رنگهای حاصله می گردد. نسبت زاج 5 تا 20 درصد وزن پشم و مدت زمان لازم یک ساعت می باشد.
کروم: مهمترین داندانه ای که با رنگرزی رنگهای مصنوعی دندانه ای مصرف می شود املاح کرم است . 3 نوع حمام داندانه کروم وجود دارد:
الف) حمام دندانه کروم شیرین: این یک دندانه اکسید کننده است در این حالت کروم به مقدار زیاد در روی پشم به حالت cro3 درمیاید و پشم در این موقع رنگ زردی به خود می گیرد. این روش عمومی ترین حالت دندانه دادن پشم است. در حمام فقط دو تا سه درصد به نسبت به وزن پشم بیکرومات اضافه می شود اضافه کردن این اسید به خاطر آن است که حمام را کاملاً خنثی کند و کلیه عکس العمل های قلیایی را که از موقع شستشو با صابون و کربنات دو سود ممکن است در پشم مانده باشد از بین برود.
ب) جمام دندانه کروم ترش : این دندانه به میزان 2 نوع دیگر کمتر مصرف دارد وتفاوت آن با دندانه کروم شیرین این است که دندانه دادن در محیط اسیدی صورت می گیرد که معمولاً از اسید استیک ضعیف استفاده می شود.
ج) حمام کروم احیا: عده ای از رنگهای طبیعی و شیمیایی نسبت به اکسیداسیون فوق العاده حساس می باشند لذا در مورد دندانه کروم یک ترکیب کروم احیا شده لازم است در این حالت بیکرومات را همراه با یک نمک اسیدی و اسیدهای احیای کننده استفاده می کنند.
مس (زاج سبز): از بین کلیه املاح مس سولفات آنرا که کات کبود زاج سبز نامیده می شود برای دندانه کردن پشم به مقدار محدود مورد استفاده قرار می دهند. دندانه مس در رنگهای شیمیایی به جز در چند مورد استثنایی مورد استفاده قرار نمی گیرد ولی در رنگهای طبیعی به مقدار زیاد مصرف دارد. به طور کلی دندانه سولفات مس روی پشم اثر نموده و از استقامت آن میکاهد و همچنین پشم را زبر و شکننده می کنند مقدار سولفات مس که برای دندانه به کار می رود 4% وزن پشم می باشد باید به خاطر داشت که سولفات مس از دندانه های رنگی می باشد و رنگ پشم پس از دندانه دادن آبی روشن می شود و همین رنگ در رنگرزی رنگهای روشن تأثیر داشته و رنگ را در صورت قرمز بودن متمایل به بنفش و در صورت زرد بودن متمایل به سبز می کند از به کار بردن اسیدهای معدنی قوی نظیر اسید سولفوریک در حمام دندانه مس باید جداً خودداری کرد چون باعث کدری و نایکنواختی رنگ های حاصله می گردد. برای دندانه دادن با کات کبود ابتدا مقدار لازم سولفات مس را در آب حل کرده و در حمامی که 5 تا 20 برابر وزن پشم آب دارد داخل می کنند و سپس معادل وزن دندانه اسید استیک یا اسید اگزالیک به حمام اضافه می کنند مدت زمان دندانه یکساعت جوشیدن است و سپس پشم را از حمام خارج کرده و پس از شستشو وارد حمام رنگرزی می کنند.
قلع : دندانه قلع بیشتر برای بدست آوردن رنگهای بسیار شفاف در رنگرزی با قرمز دانه استفاده میگردد از بین املاح قلع مناسب تر از همه کلرو قلع می باشد در مورد سایر رنگها نیز این دندانه را به خوبی میتوانبه کار برد. ولی ثبات آن در برابر نور به خوبی دندانه کروم نیست این دندانه بی رنگ بوده و برروی رنگنیز تأثیر ندارد. مقدار 2 تا 6 درصد کلرو قلع را همراه با 2 تا 3 درصد اسید اکزالیک و یا کروم دوتارتر نسبت به وزن پشم که قبلاً به خوبی حل شده اند داخل حمام می کنند و بعد با پشم آبخور شده به مدت یک ساعت جوشانده سپس شسته و آبکشی می کنند پشم دندانه شده و آماده رنگرزی می باشد. در این مورد باید دقت شود جنس حمام آهن یا مس سفید شده نباشد چون وجود این فلزات در حمام باعث نا یکنواختی و کدری رنگ می شود.
دندانه های نیکل و کبالت : املاح این فلزات برای رنگرزان قالی غیر مأنوس و نا آشنا می باشد این دندانه ها به اندازه دندانه های قبلی در بازار یافت نمی شوند و طریقه دندانه دادن با آنها مانند دندانه قلع است رنگهای حاصله از آنها بسیار شفاف و همچنین ثبات آنها در برابر نور متوسط و در برابر شستشو خوب است. در مورد عملیات دادن با این املاح حتی المقدور از به کار بردن آبهای سنگین باید اجتناب کرد همچنین اسیدهای معدنی اثرات نامطلوبی در نتیجه کار باقی می گذارد و موجب کدری رنگهای حاصله می گردد و از اسیدهای نظیر سولفات آمونیوم، کروم دو تارتر و یا اسیدهای آلی مانند جوهر سرکه و اسید اگزالیک به خوبی میتوان استفاده نمود. از بین املاح این فلزات بیشتر از همه کلروز نیکل و کبالت در دندانه دادن پشم به کار می روند از این دندانه ها بیشتر می توان در رنگرزی رنگهای طبیعی مانند قرمز دانه، روناس و بقم سرخ استفاده نمود.
زاج سیاه : از دیگر دندانه هایی که در رنگرزی به کار می رود زاج سیاه یا سولفات آهن است این دندانه چون باعث تیره شدن رنگها می شود در مواردی که فام دلخواه تیره باشد مورداستفاده قرار می گیرد مقدار آن در حمام باید کم بوده و مدت زمان توقف در حمام نیز باید کوتاه باشد. دندانه سولفات آهن با قرمز دانه از قهوه ای کدر تا بنفش بسیار تیره مایل به سیاه را به وجود می آورد که البته مقاومت زیادی در برابر نور و شستشو ندارد و برای PH مناسب این دندانه میتوان از اسید اگزالیک استفاده کرد.
3- شیوه های مختلف دندانه دادن
عمل دندانه دادن به 3 روش انجام می گیرد.
دندانه قبل از رنگ
دندانه توأم با رنگ
دندانه پس از رنگ
روش اول و دوم بیشتر مورد مصرف دارند و در رنگرزی در کارگاهها بیشتر عمل دندانه دادن قبل از رنگ به ندرت معمولاً به این دلیل انجام می گیرد که رنگهای مطلوب نبوده و یا رنگ به اندازه کافی جذب نشده باشد یا سایه های رنگی داشته باشد در این صورت برای تیره کردن رنگ الیاف از این روش دندانه دادن استفاده می شود.