رفو

[*pooneh*]

تعریف رفو و دلایل نیاز به آن

ابزار و وسایل رفوگری

سر شکافتن قالی

انواع گره در سر ریشه های قالی

شیرازه یا لواردوزی

چرم دوزی

ریشه دوزی

زنجیره

سوف بافی

بید خوردگی

آسیب دیدگی و سائیدگی قالی از پشت

ترمیم پارگی وسیع و کوچک

چله کشی (تار کشی) پارگیهای وسیع

پود کشی پارگیهای وسیع

انواع گره

پودها

نقشه خوانی

سوزانکاری

ترک خوردگی

جفت کردن

ترمیم قالی که پود آن سالم ولی تارهای آن از بین رفته باشد

مرمت پارگی کنار قالی

عملیات تکمیلی

لفاف دوزی

لکه گیری

پاک کننده ها

 

[*pooneh*]

تعریف رفو و دلایل نیاز

گر چه در فرهنگ معین "رفو" به معنی "دوخت پارگی ها و سوراخها به نوعی که به سهولت معلوم نشود" آمده و در فرهنگ فارسی عمید نیز رفو، "دوختن پارگی و سوراخ بطوریکه رد آن به آسانی معلوم نشود" معنی شده است، اما از لحاظ فنی و در هنر قالیبافی، تعمیر و ترمیم استادانه بخش های آسیب دیده قالی به گونه ای که به راحتی قابل تشخیص نباشد را رفوگری می دانیم.

فرش همواره به دلایل مختلف از جمله فرسایش، مجاورت با مواد شیمیایی، ضربه، آتش و ... همواره در معرض آسیب قرار دارد و همین امر باعث شده کار رفو و رفو گری در جهت ترمیم استادانه بخش های آسیب دیده از اهمیت زیادی برخوردار شود.

همچنین عیوب دیگری حین تولید فرش بوجود می آیند که اکثراً حاکی از عدم دقت و یا سهل انگاری در كاربرد و استفاده از مواد اولیه مصرفی غیر مرغوب و رعایت نکردن اصول بافت صحیح می باشد. از جمله عیوب شایع در این مورد، عیب ابعاد فرش می باشد. بعد از تولید فرش باز هم امکان بروز آسیب وجود دارد، که به نحوه نگهداری و استفاده صحیح از فرش بر
می گردد. به عنوان مثال جنس فرش خود عاملی ست که باعث جذب بعضی حشرات آسیب رسان به فرش می شود. آسیبهایی که بر فرش وارد می شوند بر دو نوع می باشند که شناسایی آنها اهمیت بسیاری در رفو و مرمت فرش دارد. این موارد را آسیب های کلی و آسیب های جزئی تشکیل می دهند.

آسیب های کلی اکثراً نیازمند صرف وقت و هزینه بسیاری هستند وممکن است در مواردی از برطرف کردن این گونه عیوب صرف نظر کنند، که بیشتر در مورد فرشهایی صادق است که از ارزش هنری و قدمت کمتری بهره مند هستند.

معمولاً رفوگران آسیب هایی را جزئی می نامند که نیازمند ترمیم و تعویض تمام عناصر اصلی و شالوده فرش نباشد، در برخی موارد ممکن است اصلاح و ترمیم یک آسیب جزئی وقت و دقت بیشتری نسبت به یک رفوی کامل را طلب کند، اما در کل هزینه و مواد کمتری راصرف میکند.

 

[*pooneh*]

بزار و وسایل رفوگری

در این حرفه وسایل و ابزاری که مورد استفاده قرار می گیرد، تقریباً همان نتیجه وسایل بافت قالی را به ما می دهد، و رفوگر با استفاده از این وسایل فرش را مرمت و احیا می کند.در اینجا به ذکر تعدادی از آنها می پردازیم:

شانه یادفتین (تصویر 1): شانه رفوگری در مقایسه با شانه بافت، دارای دندانه و تیغه های کمتری بوده و همان عمل مرتب کردن و کوبیدن گره های هر رج را به عهده دارد. به هنگام کاربرد این وسیله بایستی به کم استقامت بودن تارها توجه داشت.

قلاب (تصویر 2): از این ابزار برای کشیدن نخ خامه از میان تارها بهره می گیرند و یا آنکه جهت قراردادن نخ خامه در میان تارها که با عمل فشار توام است، استفاده می شود. شکل کلی آنها شبیه درفش کفشدوزی است. قلاب انواع مختلفی دارد که مهمترین آنها عبارتست از:

قلاب پشت: وسیله ای است که از یک میله نازک به قطر یک میلی متر (و یا بیشتر) و طول 8-7 سانتی متر و یک دسته چوبی مدور تشکیل شده و زائده نوک آن طوری است که می توان با آن نخ خامه را در محل مورد نظر قرار داده و به اصطلاح در میان تارها کاشت.

قلاب خواو مشهدي «قلاب خواب»: که زائده کوچک و ظریف نوک آن طوری است که می تواند نخ خامه را از میان تارها به طرف روی فرش بکشد. کاربرد قلاب بطور کلی جهت ایجاد گره u از پشت فرش و یا تعویض گره ها و نقشها و تمیز کاری پشت فرش پس از ئیندرمه می باشد.

چاقو : چاقوهای مورد استفاده درکاررفو انواع مختلفی دارد، هر کدام جهت کاری مورد استفاده قرار می گیرند:

چاقو «کارد بی نوک» (تصویر 3): این چاقو شکل دگرگون شده چاقوی بافت است و مخصوص قالی های گره ترکی می باشد. نام عامیانه آن که در بازارفرش تبریز رایج است «کارد بی نوک» می باشد، قسمت تیز این چاقو که در بافت مورد استفاده است در رفو کند و نابرنده است. لازم به ذکر است که این تنها وسیله ای است که در رفوگری کاربرد آن همراه یک کوبه میسر است، کوبه لوله ای فلزی است به طول حداقل 25 سانتی متر که یک سر آن بوسیله یک تکه شیلنگ به طول ده سانتی متر پوشیده شده است. تا هنگام کوبیدن صدای زیادی ایجاد نکند. کاربرد این وسیله بیشتر در روش دفه کاری می باشد و نیز به هنگام بافت در مرحله رفو از آن جهت ایجاد فاصله بین و یا تنظیم رج ها استفاده می کنند.

چاقو و چنگال (تصویر 4) : نام عامیانه ی این وسیله «چنگال» می باشد. این وسیله نیز مانند کارد بی نوک دگرگون شده چاقوی بافت می باشد و قسمت تیز آن در اینجا کند و نابرنده می باشد. این وسیله کاربرد بیشتری در رفوگری دارد، و مدت زمان بیشتری در دست رفوگر قرار دارد. کاربرد این وسیله در عملیات ده کاری و بیرون کشیدن تارها و تیره های پاره پوسیده و نیز شکافتن گره های غلط بافته شده می باشند.

چاقوی بافت (تصویر 5) : وسیله آشنای هر قالی باف بوده و مرغوبترین نوع آن برای رفو، چاقویی است که فاصله بین قسمت چاقو و تیز آن با قلاب نوک آن درازتر باشد، و در بافت گره های رفو و گذراندن القاج کلفت و نازک استفاده می شود.

سوزن: سوزن مورد استفاده در رفوگری از جهت قطر دارای انوع و نمره های مختلف است، سوزن رفوگری از لحاظ جنس محکمتر و مقاوم تر از سوزن های معمولی بوده و خاصیت فلزی دارد و شکننده نمی باشد. کاربرد سوزن در تونه کشی و پود کشی و کوبلن زنی و شیرازه زنی می باشد، و بایستی سوزن رفوگری ظریف و نازک تر بوده، سوراخ انتهای آن دراز و بیضی شکل باشد، ته گرد و دایره مانند کار گذراندن نخ را آسان می کند، ولی در جایگزین کردن تارهای نو، انسجام و نظم گره ها را به هم می زند.

دستگاه چوبی یا دار رفوگری (چار چوب): یکی از وسایل اصلی و مهم رفوگری است و در اصل وظیفه دار قالی را به عهده دارد، و از اندازه کوچک 3030 سانتی متر تا اندازه بزرگ برای سربافی به اندازه 3 تا 4 متر و عرض 70 سانتی متر یا بیشتر به کار می رود. لازم به ذکر است که این چارچوبها در ابعاد کوچک جهت رفو به کار می رود اما ابعاد بزرگتر آن در دفه کاری کاربرد دارد، چارچوب های مخصوص دفه کاری هر چه ضخیم تر باشد مرغوبتر و عمر بیشتری خواهد داشت، و برای ساخت این وسیله از چوب های نرم استفاده می شود، تا کوبیدن و کشیدن آن آسانتر باشد.

قاشین gashin (تصویر 6): وسیله ای که بعد از بافت قسمت آسیب دیده از آن استفاده می شود تا در هم رفتگی پرزها را باز کند، ابزاری است فلزی و با دندانه های درشت در لبه آن، شکل اره ای آن نیز وجود دارد.

کیله برس قالی (تصویر 7): ابزاری است مانند برس سیمی ولی ظریف تر از آن که با سوزن های ریز و کوتاه، در حدود نیم سانتی متر که به صورت نواری به عرض سه تا پنج سانتی متر و طول 10 تا 12 سانتی متر مشخص می شود و با کشیدن روی قسمتهای پرداخت شده پرزها را مرتب کرده، اضافه را بیرون می آورند.

قیچی (تصویر 8): قیچی مورد استفاده در رفو دو نوع می باشد:

قیچی معمولی یا صاف: که تیغه ها و بازوهای این نوع قیچی در یک امتداد قرار داشته و برای بریدن شیرازه و کوتاه کردن ریشه ها به کار می رود و در مواردی نوک تیغه ها به سمت بالا انحنا داشته و برای ظریف کاری و قطع کردن نخ های اضافی سطح قالی و سرنخ زنی به کار می رود.

قیچی پرداخت: در این قیچی بازوها حدود سه سانتی متراز تیغه ها بالاتر بوده و رفوگر می تواند با تسلط به پرداخت مورد نظر برای انجام کار رفو بپردازد.

انبردست یا دم باریک : در واقع بیشتر از دم باریک استفاده می شود و از آن برای فرو بردن و بیرون کشیدن سوزن در مراحل مختلف استفاده می شود.

سوزن شیرازه: که برای شیرازه دوزی در قالی مورد استفاده قرار می گیرد.

تخته شیب دار: بریا نصب کردن قسمت پاره فرش و محکم و صاف کردن سوراخ قالی.

موم: که برای کشیدن بر روی تار و پود تار تابیده استفاده می شود تا تاب تار خوابیده و به راحتی وارد قال شود.

انگشتانه: انگشتانه برای سهولت کار رفوگران وآسیب ندیدن انگشتان دست از آن استفاده می شود.

درفش: برای بیرون آوردن یا داخل نمودن تار، پود و پرز قالی

میخ کش: برای درآوردن میخ از قالی تخته و کارگاه و یا از تخته شیب دار.


از دیگر وسایل مورد نیاز می توان به تخته، اتو، سنگ چاقو تیز کن، چکش، انگشتانه، میخ، نوار چرمی، و گازانبر، شیشه یا بطری جهت زیرکار (در مورد سوزن کشی کردن) نام برد، ضمن آنکه از موم هم استفاده می کنند و سوزن را به موم می زنند تا راحت تر در مغز قالی فرو رود.

 

[*pooneh*]

بخش اول: رفوی آسان - سر شکافتن قالی

در قسمت ابتدا و انتهای قالی، گلیم باف و ریشه قرار گرفته است؛ چنانچه قسمت گلیم باف آسیب دیده و از بین رفته باشد و یا گاهی به درخواست مشتری خصوصا در قالی های صادراتی، قسمت گلیم باف باز می شود. حتی به دلیل اینکه پودهای گلیم از محل اصلی پایین تر آمده، یا قسمتهایی از چله یا گلیم بریده شده باشد، باز هم از این روش استفاده می کنند.

شیوه عمل : قالی را از پشت بر روی زمین پهن کرده، ابتدا پودهای اضافی را با قلاب از محل خارج می کنند. در مواردی که شکافتن با قلاب آسان نباشد و یا برای سهولت و سرعت عمل، پودها را با فاصله 20 سانتیمتر از هم، با قیچی بریده و با قلاب از میان چله ها بیرون آورده و سر چله ها را با دست صاف می کنند. اگر سر چله ها مرتب نباشد، سر چله ها را با قیچی به یک اندازه بریده و مرتب می کنند و سپس سر تارها را با توجه به طول ریشه ها، گره می زنند. اگر چنانچه طول ریشه ها کوتاه باشد و نتوان آنها دور انگشتان پیچیده و گره زد، از روش دو گره استفاده می کنند.

 

[*pooneh*]

انواع گره در سر ریشه های قالی

دو گره: دو گره، اصولاً به منظور جلوگیری از ریختگی سر بافت صورت می گیرد. اگر سر قالی و گره های آن ریخته و ریشه ها از بین رفته باشد. (همچنانکه بعداً توضیح داده می شود) به قالی ریشه می دهند و گره های ریخته شده را متناسب با گره های قالی ترمیم کرده و سپس سر ریشه ها را دو گره می زنند. وسایل مورد نیاز در این روش عبارت است از نخ پوک یا پود که تاب آن بسیار کم است و به راحتی پاره می شود. طریقه دو گره زدن بدین شیوه است که فرش را از قسمت ریشه ها روی اها قرار می دهند و سپس 2 یا 4 تار را گرفته و نخ کم تاب یا پوک را در امتداد 4 تار اول قالی می گذارند و سپس دنباله نخ را در دست می گیرند. بدین صورت که نخ را در دست راست قرار می دهند و با انگشت دست (انگشت کوچک و کناری) نخ را گرفته و دو دور آن را به دور انگشت وسط و اشاره می پیچند. نخ باید به صورت خمیده و تقریباً تا شده باشد. در این هنگام 4 تار و نخ پوک را از وسط نخی که به دور انگشتان پیچیده تا حالت دایره ایجاد کند، رد کرده و انگشتان را از زیر نخ پوک خارج می کنند. سپس نخ را محکم گره زده و دوباره روی همین 4 نخ به همان شیوه قبل گره می زنند و 4 تار دیگر کناری را گرفته تا دنباله نخ پوک به همین روش گفته شده دو گره زده می شود.

دو گره سوزنی: وسایل مورد نیاز در روش عبارت است از :

سوزن (که نخ دو گره به راحتی در داخل آن وارد شود)

نخ دو گره

هنگامی از دو گره سوزنی استفاده می شود که سر چله ها در قسمت ریشه خیلی کوتاه باشد. شیوه عمل بدین گونه است که نخ را داخل سوزن نموده و 2 تا 4 ریشه قالی را گرفته و انتهای نخ داخل سوزن را در امتداد این ریشه ها قرار می دهند، سپس نخ همراه را به صورت نیم دایره روی این ریشه ها و انتهای همان تار گرفته شده قرار داده و سوزن را از سمت چپ و از زیر این چند ریشه حرکت می دهند و از وسط این حالت نیم دایره خارج می کنند.

نخودی: هنگامی از گره نخودی به عنوان گره در سر ریشه ها استفاده می کنند که سر ریشه های قایل بلند بوده و گلیم باف نیز داشته باشد. شیوه عمل بدین گونه است 3 تا 5 دار قال را گرفته و به دور خود پیچیانده و به صورت معمول گره می زنند.

گره پنجره ای: از گره پنجره ای بیشتر در قالیهای نفیس یا آن دسته از قالیهایی که چله ابریشم دارند استفاده می کنند و حتماً سر چله ها باید بلند باشد. این گره بیشتر حالت تزئینی دارد. شیوه عمل بدین گونه است تارهای قالی را به صورت زوج (4 تا 6 تایی) در دست گرفته و به صورت نخودی گره می زنند. هنگامی که تا انتهای ریشه نخودی زده شد، در پایین گره نخودی 3 تار را گرفته و با 3 تار از یک دسته 6 تایی بغلی با هم گره می زنند. لازم به یادآوری است که در بعضی موارد تعداد تارهای زوج برای گره زدن از این تعداد 3 تا 6 تای نیز بیشتر می باشد

 

[*pooneh*]

شیرازه یا لواردوزی

شیرازه در کناره های قالی قرار دارد و چنانچه تمام یا قسمتی از آن آسیب دیده باشد، باید به شیوه زیر ترمیم گردد. در کل 3 نوع شیرازه در قالی وجود دارد که ذیلاً شرح داده می شوند.

شیرازه متصل

وسایل مورد نیاز:

خامه متناسب ازلحاظ رنگ با قالی

سوزن

نخ چرم دوزی

اگر درهنگام بافت قالی، شیرازه پیچیده شود و انتهای پودها در هر رج داخل آن باشد و اگر در اثر ساییدگی و یا هر عاملی این شیرازه از بین رفته باشد، آن را بریده و چنانچه قسمت ساده بافی آن پهن باشد به صورت زیر عمل می کنند: قالی را روی زمین پهن کرده و در قسمت کنار آن، در جهت عکس خواب قالی، پرز دو رج در طول قالی از قسمت ساده بافی قالی را با قیچی گرفته و از ته کوتاه می کنند. سپس، قالی را از پشت بر روی زمین پهن کرده و سوزن شیرازه را با نخی که با خامه قالی – چه از لحاظ جنس و نمره – متناسب باشد، انتخاب و داخل سوراخ سوزن می کنند، بدون آن که سر خامه را گره بزنند. نخ چرم دوزی را کنار قسمت لبه قالی یعنی جایی که می خواهند شیرازه بدوزند قرار می دهند. سوزن را از پشت داخل قالی می کنند و حالت فرو کردن سوزن باید به صورت مایل باشد؛ به طوری که سوزن داخل پرز قالی نشود و موقع فرو کردن سوزن در داخل قالی باید دو رج قبل از لبه و از اولین رج قالی نزدیک ریشه در داخل قالی فرو کرده و پس از خروج، دوباره سوزن را داخل رج دوم می کنند (چه در عرض و چه در طول). باید دقت شود که بین خامه ها فاصله نباشد و همیشه سوزن از یک ردیف داخل شود. این کار تا انتها انجام می شود و در انتها نخ اضافی را داخل شیرازه می پیچند تا بیرون نماند. سر نخ خامه را نیز می توان در زیر این حالت حرکت دورانی پنهان کرد. استفاده از نخ چرم دوزی در هنگام دوخت قالی به صورت شیرازه متصل، برای جلوگیری از کسی ماندن یا جمع شدگی در شیرازه می باشد. البته پس از پایان بافت شیرازه، می توان نخ چرم دوخته شده را درآورد.

سایر شیوه های تهیه شیرازه متصل: برای شیرازه متصل می توان قالی را به پشت روی زمین پهن کرد و دو میخ با فاصله طول قالی در کنار لبه ها در دو طرف قالی تهبیه کرد و بعد نخ چله مناسب با رجشمار قالی را به آن متصل کرده و هنگام دوخت شیرازه توسط خامه می توان قالی را به دور نخ چله حرکت داد.

ترمیم قسمتی از شیرازه قالی : اگر قسمتهایی از شیرازه قالی آسیب دیده ولی در کل شیرازه سالم باشد، فقط به ترمیم همان قسمتهای آسیب دیده می پردازند. وسایل مورد نیاز مانند شیرازه متصل عبارتند از: در بعضی موراد نخ چله مناسب، نخ چله شیرازه. قالی را از پشت بر روی زمین پهن می کنند. اگر تارهای شیرازه نیز آسیب دیده باشد، ابتدا به ترمیم آن می پردازند.

شیوه ترمیم قسمتی از آسیب دیدگی چله شیرازه: ابتدا سوزن را با نخ چله متناسب با نخ شیرازه، همراه نمود و سوزن را از یکی از دو طرف قسمت آسیب دیده – یک مقدار بالاتر – در درون شیرازه وارد کرده و از سر دیگر شیرازه که آسیب دیده خارج می کنند. سپس این کار را دوباره انجام می دهند. تعداد تارهایی که کشیده می شوند باید برابر تعداد تارهای شیرازه باشد. پس از تارکشی، نخ شیرازه را در سوزن شیرازه داخل کرده و سوزن را در شیرازه های کناری وارد می کنند تا سر نخ آن محو شود. از آن نقطه وارد اولین رج لبه قالی شده و شیرازه دوزی را ادامه می دهند. هنگامی که این عمل تا محل پارگی به اتمام رسید، دوباره سوزن را وارد شیرازه کناری می کنند تا سر آن محو شود و با قیچی سر نخ شیرازه را بریده و چنانچه زرده باشد، با سر درفش داخل شیرازه می کنند. اگر شیرازه اخل قالی بسیار نفیس و با ارزش از بین رفته باشد جاهای آسیب دیده باید فقط به صورت آنچه که دربالا گفته شد تعمیر شود. در بعضی موارد، در قسمت شیرازه قالی، خامه از بین رفته است و قالیباف در هنگام بافت به طور کامل چله ها را با خامه نپوشانده است. در چنین مواردی، در بازار غالباً با کمک ماژیک یا جوهری که به نام نیش قلم معروف است، روی آن را رنگ می زنند. البته رنگ جوهر یا ماژیک باید متناسب با رنگ خامه شیرازه باشد.



شیرازه منفصل

چنانچه در قالی قسمت ساده باف آن کم باشد و یا اصلاً نداشته باشد و یا مانند قالیهای تبریز، شیراز باشد، پس از پایین آوردن قالی از دار، آنرا با استفاده از روش شیرازه منفصل، شیرازه پیچی می کنند. این نوع شیرازه در بازار به صورت متری برای فروش وجود دارد. چنانچه بخواهیم خود آنرا تهیه کنیم باید به صورتی که شرح داده می شود عمل کرد: نخست چند لا چله را متناسب با چله قالی و با طول کمی بیشتر از طول فرش انتخاب می کنند و خامه ای را که از لحاظ رنگ، جنس و ضخامت متناسب با خامه زیمنه قالی باشد تهیه کرده و به صورت دو لا به دور این 3 یا 4 لا نخ چله قالی به صورت دورانی می پیچند. لازم به یادآوری است، بعد از هر 10 سانتیمتر پیچیدن، خامه را با کمک سون در داخل خامه پیچیده شده داخل کرده و آن را گم یا محو می کنند؛ دوباره خامه همرنگ خامه قبلی را برداشته و پیچیدن خامه به دور چله را ادامه می دهند. جهت اتصال شیرازه منفصل در این روش قالی را بر روی زمین پهن می کنند، کناره قالی را باقیچی تمیز و صاف نموده، شیرازه را در کناره قالی قرار می دهند. سپس با سوزنی که با نخ متناسب با رجشمار قالی انتخاب و آماده شده است (به شیوه ای که در قسمت انتخاب نخ خواهیم گفت) همراه می کنند و سر آن را گره زده و شیرازه را به قالی می دوزند. روش دوخت زدن به این صورت است که شیرازه پیچیده شده را کنار قالی قرار می دهند، سوزن را در داخل اولین رج بعد زا گلیم باف و 5 یا 6 رج قبل از لبه به داخل فرو می کنند و سپس سوزن را در امتداد پود حرکت داده و آن را داخل شیرازه قالی می کنند. پس از آن، سوزن را خارج کرده و دوباره از همان محلی که از شیرازه خارج شده بود، مجدداً از نوع وارد شیرازه می کنند. یا اینکه سوزنی را به صورت مایل در داخل شیرازه حرکت داده و در داخل رج دوم از گلیم قالی می کنند و سوزن را 7 یا 8 رج از لبه قالی حرکت داده و سپس از آنجا خارج می سازند. لازم به یادآوری است که، وارد و خارج نمودن سوزن همیشه نباید در هر رج از یک رج مشخص قالی باشد، بلکه هر دفعه یک یا دو رج پایین تر و یا بالاتر دوخت انجام می دهند.

شیرازه حصیری

بیشتر قالیهای روستایی و عشایری، به ویژه قالیهای قشقایی در شیرازه بافی، از شیرازه حصیری استفاده می کنند. بهتر است، در این نوع شیرازه، نخست شیرازه را به طور جداگانه تهیه کرده و سپس مانند روش شیرازه منفصل آن را دوخت می زنند (شکل شماره 11). روش کاربه این صورت است که ابتدا 4 عدد میخ را به صورت دو به دو، با فاصله ای به طول شیرازه قالی – البته کمی بیشتر – برروی زمین نصب می کنند، سپس خامه پشمی را در سوزن شیرازه داخل نموده و خامه را به صورت دو لا کنار هم قرار
می دهند. میخهای رو به روی هم را با نخ چله متناسب با شیرازه قالی، که غالباً پشمی است، به صورت رفت و برگشت رو به روی میخها حرکت می دهند. به صورتی که روی هر دو میخ رو به روی هم، یک نخ چله به صورت رفت و برگشت به دور هر میخ، خامه را گره زده و دوباره روی دو میخ کناری تر بعد ازهر رفت و برگشت انتهای چله را گره می زنند. سپس سوزن نخ شده با خامه را به صورت دو تار از زیر و دو تار از رو عبور می دهند و دفعه بعد تاری که از روی خامه رد شده است، خامه را از زیر آن رد می کنند و از روی تار که بار اول خامه از زیر آن رد شده بود، این بار خامه را از روی آن رد می کنند. آنگاه ابتدای خامه را در زیر خود خامه پنهان
می سازد تا مشخص نباشد. در صورتی که شیرازه فرش معیوب باشد، ولی تارهای شیرازه سالم و بدون عیب است، خامه های پیچیده شده به دور تارها باید با نوک قیچی بریده و از شیرازه جدا شود و از نو خامه هم رنگ متن فرش به صورت دورانی شیرازه دوزی شود.



روش شیرازه منفصل حصیری در مرمت شیرازه قالی

 

[*pooneh*]

ریشه دوزی

فرشهایی که به دلیل استفاده زیاد، ریشه هایشان از بین می رود، نیاز به ریشه دوزی دارند. همچنین به دلیل پوسیدگی چله، بویژه چله های پنبه ای فرش نیاز به مرمت دارد. در صورتی که تمام ریشه های فرش از بین رفته باشد، باقیمانده ریشه را از ابتدای بافت با قیچی بریده و ریشه دوزی انجام می شود و چنانچه قسمتی از ریشه ها از بین رفته باشند، همان قسمتها را قیچی کرده و مرمت را انجام می دهند. قبل از ریشه دوزی، ابتدا باید با انتخاب نخ، روش تهیه آن و انتخاب سوزن آشنا شوید:

انتخاب چله:در روش بطلمه نخ چله باید مقداری از نخ چله قالی نازک تر باشد. به فرض، اگر قالی 30 رج باشد؛ یعنی نخ پله 15-20 لا داشته باشد، نخ چله ای که برای بطلمه از ان استفاده می شود، باید نخ چله 12-20 لا یا نخ چله مناسب قالی 40 رج باشد. البته، رفوگران برای انتخاب چله (چله ای که برای بطلمه انتخاب می کنند) با چله خود قالی مقایسه می کنند و چنانچه ضخامت چله قالی مناسب با چله انتخابی برای بطلمه باشد آن را برای نخ چله بطلمه انتخاب می کنند. نخ چله انتخابی به این دلیل، قداری نازک تر از نخ چله قالی از لحاظ رجشمار در نظر گرفته می شود که (از لحاظ ظرافت و نازکی چله بطلمه برابر با نخ چله داخل گره ها قالی انتخاب می شود) قالی حالت بادکردگی پیدا نکند، قسمت رفو مشخص نشود، همه قسمت رفو شده هم سطح و هماهنگ با قسمتهای دیگر قالی باشد.

انتخاب سوزن: رفوگران، برای انتخاب سوزن متناسب با قالی، سوزن را داخل قالی فرو می برند، چنانچه سوزن به راحتی در داخل قالی فرو رود و در قالی حرکت کند آن را به کار می برند. البته این روش حالت عامیانه و متداول در بین رفوگران دارد. روش علمی انتخاب سوزن آن است که نخ چله انتخاب شده در سوزن به راحتی داخل شود. هر چه شماره سوزن بالا رود، سوزن نازک تر می شود و هر چقدر سوزن نازک تر باشد، سوراخ آن کوچک تر می گردد. سوزنهای نازک تر بیشتر برای مرمت قالیهایریز بافت و ظریف استفاده می شود.

انتخاب نخ بطلمه: برای نگهداری و اتصال نخ به چله به قالی به یک نخ کمکی نیاز است که بهتر است از نخ چله کاشان که 3 لا است استفاده شود. استفاده از این چله در رجشمارهای گوناگون به گونه خاص خود است.


نخ را متناسب با چله قالی انتخاب می کنند و در داخل سوزن کرده و سپس یک سر نخ را در دهان قرار داده و با دندان می گیرند و سر دیگر نخ را که بین دو دست قرار دارد، با حرکت حرف S انگلیسی که در جهت عقربه های ساعت است، باز می کنند. این سر نخ را در دهان گذاشته و سر نخ دیگر را در ابتدا در دهان گذاشته اند در دو دست قرار می دهند و مانند حرکت S نخ را باز می کنند. سپس دو سر نخ را با هم در دو دست گرفته و به صورت Z که در جهت عکس حرکت عقربه ساعت است، تارها را به هم می تابند و نخ را در قالی فرو می کنند. سپس یک سر نخ را در دست راست و دو سر دیگر آن را که سوزن دارد در دست چپ قرار می دهند و نخ را در داخل قالی حرکت داده و بعد از کمی که نخها کاملاً تابیده شدند، به طوری که نخها به هم فشرده شده و یک نخ را تشکیل بدهند، آن را موم می زنند و دوباره در داخل قالی حرکت می دهند تا موم اضافی گرفته شود. با این کار نخ مناسب تهیه می شود. اگر نخ چله یک لا از 3 لای کاشان یا ابریشم باشد، بعد از آن که سوزن نخ شد، آن را به قسمتی از قالی که محکم است فرو می کنند تا تکیه گاه داشته باشد، سپس دو سر نخ را کنار هم قرار داده و به صورت حرف Z که در جهت عکس حرکت عقربه ساعت پیچانده و داخل قالی می کنند، آن را حرکت داده و سپس به آن موم می زنند.

انواع ریشه دوزی:ریشه دوزی به 3 طریق انجام می شود:

ریشه دوزی به روش بطلمه : این روش بیشتر در سر قالیهایی صورت می گیرند که ریز بافت با رج شمار بالا باشند، یا به سبب سفت بودن قالی سوزن در داخل فرش نرود. برای جلوگیری از ترکیدگی در ریشه ها و از هم پاشیدن گره ها در هنگام حرکت سوزن و نخ چله مناسب با قالی، از این روش استفاده می شوند.



جهت تابیدن نخ بطلمه در مرمت قالی

در ریشه دوزی به صورت بطلمه در قالی تخت از وسایل زیر استفاده می شود:

تخته شیب دار (مثل تخته رسم البته با چوب محکمتر)

سوزن متناسب با قالی

نخ کمکی با بطلمه متناسب با رجشمار قالی

چله مناسب چله خود قالی

دمباریک

درفش

میخ

چکش



طریقه آماده کردن قالی به این صورت است که ابتدا قالی را از پشت بر روی میز یا زمین پهن می کنند سپس سر ریشه ها را تمیز کرده، چله های اضافی را چیده و بر روی تخته شیب دار با میخ نصب می کنند. به طوری که قالی صاف بر روی تخته قرار گیرد. متناسب با اندازه ای که در نظر است سر ریشه قرار گیرد بر روی تخته میخ نصب می شود. ریشه دواندن به صورت بطلمه در قالی تخت به این صورت انجام می گیرد که نخست نخ چله به اولین میخ گره زده می شود. در مرحله دوم، سوزن نخ شده با نخ چله کاشان یا ابریشم متناسب با جدول یک را، چند رج پایین تر از قسمت ریشه ها به صورت مورب داخل فرش کرده و از چند رج پایین تر از اولین ریشه که قرار دارد عمل بطلمه روی آن انجام گیرد، خارج می کنند. مجدداً از محل خروج، سوزن را داخل قالی کرده و در امتداد چله اول از داخل گره ها و پودها حرکت داده و از سر ریشه اولین سر ریشه یعنی لبه قالی خارج می سازند. نخ کمکی یا نخ بطلمه سوزن دار را به دور نخ چله ای که به میخ سر آن وصل شده است دور می زنند و سوزن را وارد ریشه می سازند و از چندین رج در امتداد چله دوم عبور داده و از فرش خارج می کنند. دوباره سوزن را درست از همان محل خروج داخل فرش کرده ئ به صورت مورب داخل رج سوم نموده، در امتداد تار یا ریشه سوم نخ را حرکت داده ئو از لبه قالی خارج می سازند. از سوی دیگر نخ چله ای که ابتدای آن به میخ تعبیه شده و یک بار نخ بطلمه به دور آن حرکت داده شده است را به دور میخ می پیچند و دوباره نخ کمکی یا بطلمه را به دور نخ چله حرکت می دهند و داخل ریشه چهارم می کنند و این کار را تا انتها انجام می دهند. در هر ردیف از گره ها یک رفت و برگشت وجود دارد و هر ردیف از گره ها 2 بار زیر و رو رودرروی هم قرار گیرند: شایان ذکر است که در قالیها نباید ورود و خروج سوزن در هر ردیف از یک رج مشخص باشد، بلکه این عمل باید به صورت 7 و 8 یا زیگزاک باشد. نخ چله باید متناسب با نخ چله قالی باشد. اگر نخ چله قالی، چله کاشان است، نخ چله مورد استفاده نیز باید از چله کاشان باشد، حتماً باید از نخ چله پشم استفاده شود .

روش بطلمه کردن ریشه در قالی تخت


روش بطلمه کردن ریشه در قالی لول باف: ابتدا سوزن را چند رج پایین تر از لبه قالی، از اولین رجی که سر آن ریشه ندارد، داخل قالی می کنند و در امتداد اولین تار از بین پودها و گره ها عبور می دهند و از لبه فرش خارج می کنند. در این حالت نخی را که به میخی روبروی قالی وصل نموده اند، نزدیک قالی می آورند و سوزن بطلمه را به دور نخ چله حرکت داده و از همان محلی که خارج شده بود، وارد قالی نموده و دوباره نخ بطلمه را در امتداد همان تار حرکت می دهند و چند رج بالاتر از قالی خارج می کنند و سپس سوزن را از همان محل خارج شده وارد قالی کرده و به صورت مورب وارد رج کناری می کنند و از همان محل برای ردیفهای بعدی نیز انجام می دهند (شکل شماره 14)



روش بطلمه کردن ریشه در قالی لول باف


ریشه دوزی به طریقه بطلمه در قالی نیم لول مثل قالی تخت می باشد. در حین سوزن کاری در ریشه، چنانچه در پشت فرش نخ بطلمه مشخص شد حتماً با کمک درفش سفیدکها را در زیر گره ها باید پنهان کرد.

ریشه دوزی به روش مغزی

قالی را مانند آماده کردن قالی در ریشه دوزی به روش بطلمه آماده می کنند. وسایل مورد نیاز عبارتند از:

تخته شیب دار

سوزن متناسب با قالی

نخ مخصوص بقدر کافی از نخ قالی نازک تر

دمباریک

درفش

میخ

چکش

ریشه دوزی به صورت مغزی به دو صورت مشروح در پی آمده است :

ریشه دوزی قالی به روش مغزی نوع اول

روش آماده نمودن برای مغزی نوع اول در قالی لول: نخست نخ مخصوص چله که اندکی نازک تر از نخ چله قایل است را سوزن می کنند. به فرض اگر قالی 40 رج باشد از نخ چله 50 رج استفاده می کنند و دو سر نخ را به هم نزدیک می سازند.

روش ریشه دوزی به روش مغزی نوع اول در قالی لول: سر نخی که سوزن دارد را به میخی که روبروی قالی نصب شده گره زده می شود. سوزن را وارد اولین ردیف گره ها کرده و از چند رج بالاتر بعد از عبور از ÷ودها و گره ها آن را خارج می کنند. سپس، به صورت مورب داخل ردیف کناری نموده و پس از عبور از گره های ردیف دوم آن را از لبه قالی خارج می سازند. سپس سوزن را به دور میخ عبور می دهند و وارد ردیف سوم می سازند. بهتر است، یکی از چله ها را از قالی خارج کرد تا چله ها جایگزین تارها می شود، قالی باد نکند و آن قسمت ارزقالی سفت نشود.

روش آماده نمودن نخ برای مغزی نوع اول در قالی تخت و نیم لول: ابتدا نخ مخصوص چله را سوزن می کنند و به شیوه ای که گفته شد، اگر قالی 35 رج باشد از نخ چله 45 رج استفاده می کنند (البته به صورت یک لا) و دو سر نخ را به هم نزدیک نمی گردد، بلکه یک سر نخ بلندتر از سر نخ دیگر است.

روش ریشه دوزی به روش مغزی نوع اول در قالی تخت و نیم لول: سر نخی که سوزن دارد به میخی که رو به روی قالی نصب شده گره زده می شود و سوزن وارد اولین ردیف گره ها می گردد. سوزن را از چند رج بالاتر، ÷س از عبور از پودها و گره ها خارج کرده و به صورت مورب وارد ردیف کناری می کنند. سپس سوزن را در امتداد گره ها عبور داده و از لبه قالی خارج می کنند و دوباره نخ چله به دور میخ گردانده و وارد ردیف سوم که گره دوم است می گردد.

ریشه دوزی قالی به روش مغزی نوع دوم

روش آماده نمودن نخ چله برای مغزی نوع دوم: نخست، نخ چله را، مثلاً اگر قالی 20 رج باشد از نخ چله 60 رج استفاده می کنند. در این صورت نخ چله 60 رج را داخل سوزن نموده آن را به صورت S و Z می تابند تا نخ به دست آمده به صورت نخ 30 رج شود. از طرفی دیگر، باید حتماً نخ چله یک مقدار از نخ قالی نازک تر باشد. از همین نخ، به عنوان نخ چله مغزی استفاده میشود.

ریشه دوزی در قالی لول به روش مغزی نوع دوم: ابتدا قالی را به صورت معمول آماده می کنند و سر نخی را که در داخل سوزن تابیده شده است، به میخ رو به روی قالی گره زده و یکی از چله های قالی را با درفش درآورده و با قیچی آن را بریده و به جای آن سوزن را داخل گره ها می کنند و چند رج پایین تر سوزن را از قالی خارج می سازند. پس از آن، از همانمحل درآوردن سوزن، سوزن را داخل قالی می کنند در همان ابتدای تار کشیده شده قبلی سوزن را حرکت داده و از لبه قالی از همان گره اول خارج می سازند. سپس، دور میخ عبور داده و وارد گره کناری می سازند و تمامی عملکرد تارکشی اول را در قسمت های مورد نیازبرای ریشه دوزی اعمال می کنند.

روش کار ریشه دوزی در قالی نیم لول و تخت به روش مغزی نوع دوم: پس از آماده کردن قالی، ابتدا سر نخی که در داخل سوزن است را به میخ رو به روی قالی گره زده و در داخل تار و ردیف گره ها کرده و در امتداد گره ها حرکت داده، چند رج پایین تر از قالی خارج ساخته و به صورت مورب وارد ردیف کناری و تار دور می سازند و همچنین آن را به صورت مستقیم عبور داده و از سر قالی خارج و به دور میخ چرخانده و وارد ردیف سوم می کنند. نکات مهمی که باید به آن توجه داشت عبارتند از:

مغزی نوع دوم بیشتر در قالیهای لول باف مورد استفاده قرار می گیرد. در کل، به ندرت از این روش استفاده می شود.

چنانچه نخ چله در داخل سوزن نرود، از این روش استفاده می کنند. زیرا همان طور که قبلاً گفته شده، نخ چله 60 رج را بعد از تابیدن برای قالی 20 رج مورد استفاده قرار می دهند. در تمام موارد بالا بعد از ریشه دوانی قالی، قالی را از تخته شیب دار درآورده و آن را بر روی کارگاه نصب می کنند و عملیات گلیم بافی را روی آن انجام می دهند.

بهتر است، هنگام دخول سوزن در گره ها، تار پاره شده را از قالی در آوریم.(شکل شماره 15)



ریشه دوزی به روش متصل:در این نوع ریشه های قالی را از ته بریده و چله با رجشمار مناسب انتخاب نموده و با سوزن مطابق شکل به قالی متصل می کنند.


طریقه اتصال قالی بر روی کارگاه یا چهار چوب: برای این کار قالی را از پشت بر روی کارگاه با میخ نصب و ریشه ها را بر روی میخهایی که در بالای کارگاه نصب می کنند، قرار داده و محکم می سازند. به طوری که ریشه ها شل نباشند. سپس، چوبی را به عنوان چوب هاف بین چله زیر و رو قرار داده و بر مبنای اینکه گلیم بافی به صورت کرباسبافی یا فارسی باشد یا گلیم باف به صورت ترکی و یا یک پود کلفت و نازک باشد، آن را بافته و از کارگاه درآورده و سر آن

 

[*pooneh*]

سوف بافی

بعد از آن که گلیم بافی بر روی ریشه انجام شد، سر آن را زنجیره زده و می توان قالی را از کارگاه باز و بر روی زمین پهن کرد. پس از آن می توان دو سوزن شیرازه را با دو خامه رنگی نخ کرده و سوف را یا در بالا و یا در وسط و یا در پایین گلیم باف انجام می دهند. وسایل مورد نیاز عبارتند از:

دو سوزن

دو شیرازه

دو خامه رنگی

همان طور که گفته شد سوزنهای شیرازه را با خامه های رنگی نخ می کنند و یکی از دو سوزن را از اولین رج گلیم باف سمت چپ یا سمت راست وارد کرده و سوزن دیگر را از زیر گلیم باف از همان محلی که سوزن اول از زیر خارج شده است، داخل می کنیم و دو ریشه جلوتر از سوزنهایی که از روی گلیم درآمده وارد گلیم ساخته و سوزنی که از زیر گلیم درآمده از همان محل سوزن اول این سوزن را داخل می سازند. این حالت یک در میان به صورت بخیه تا انتها ادامه می یابد.لازم است، نخهای متضاد رنگی باشند تا جلوه بیشتری داشته باشند.

ریشه دوزی به صورت گلیم آماده: این نوع گلیم به صورت متری و آماده در بازار به فروش می رسد؛ اما در بعضی موارد امکان دسترسی به آن نیست. به این سبب، شیوه تهیه این نوع گلیم تشریح می شود. از گلیم آماده برای سرعت عمل و سهولت در ریشه دوانی استفاده می گردد. وسایل تهیه گلیم آماده عبارتند از: 1- چکش 2- تعدادی میخ 3- نخ چله متناسب با رجشمار قالی . شیوه آماده سازی گلیم به این صورت است که هشت عدد میخ را 4 تا 4 تا رو به روی هم با فاصله ای به اندازه عرض قالی یا اندکی بیشتر با چکش بر روی زمین تعبیه و می کوبند. سپس، نخ چله را به اولین میخ 4 تا بالایی و اولین میخ 4 تای پایینی گره زده و چله را به دور اولین میخ روبه رویی می گردانند و از همان جا چله را در راستای چله اول حرکت داده و به دور میخ دوم می چرخانند .این عمل را تا میخ چهارم ادامه داده و به سر میخ 4 گره می زنند. سپس، روبه روی این تارهای دوانیده شده با فاصله ای که قرار است به بلندی طول ریشه باشد، از سمت چپ در راستای 4 میخ سمت چپ میخی تعبیه کرده و سر چله را به این میخ وصل و آن را به صورت موازی تا نزدیک تارها می آورند. سپس آن را یک در میان از لا به لای تارها عبور داده، وقتی که به آخرین شد، عکس رد کردن تار در ردیف اول یک در میان داده و دوباره دور میخ اول چرخانده و این کار تا پایان ادامه داده می شود. لازم به یادآوری است که، اگر رجشمار قالی در 7 سانتیمتر تعیین شده باشد، باید تعداد تارها را در 7 سانتیمتر تنیده و بر مبنای رجشمار قالی چله را دواند. به فرض، اگر قالی 30 رج باشد، 60 تار زیر و رو در 7 سانتیمترتنیده شده و بیشتر یا کم تر از این تعداد نباشد. اگر تارهای قالی در 5/6 سانتیمتر کشیده شده است، چله های این گلیم نیز در این محدوده باید تنیده شود.

طریقه اتصال گلیم آماده: بعد از تهیه گلیم آن را از میخها جدا و بعد سوزن را مطابق رجشمار قالی با نخ چله کاشان نخ و به صورت حروف s و z می تابانند. سپس، سوزن را در داخل ردیف گره های قالی و چند رج پایین تر وارد ساخته و در امتداد تار حرکت داده و از لبه قالی خارج می کنند. در ادامه، گلیم آماده را در لبه قالی گذاشته، نخ سوزن شده را به دور اولین لبه گلیم آماده پیچیده و به داخل رج کناری فرستاده می شود و کار مطابق شکل 16 ادامه می یابد.

نوع دوم سوف در قالی : وسایل مورد نیاز2 رشته نخ با رنگهای گوناگون و چاقوی بافت است.همان طور که قالی به کارگاه نصب است می توان دو رشته نخ با رنگهای متفاوت انتخاب کرد و یکی از این دو رشته نخ رنگی را از لابه لای دسته های 3 تایی تار با کمک قلاب بافت حرکت داده و نخ دیگر رنگی را یکی در میان به فاصله 3 تار 3 تار عکس رد شدن رشته قبلی، رد کرد، بهتر است، بعد از این کار سر ریشه را زنجیره زده و بعد دو گره زده شود و نخهای رنگی از تارها بیرون بیاید (شکل شماره 17). لازم به یادآوری است که این نوع سوف را دندان موشی یا زنجیره دو رنگ نیز می گویند.



سوف بافی نوع دوم (دندان موشی) در مرمت قالی