1- انواع و طبقه بندی رنگزاها
2- رنگزا های گیاهی
3- رنگزا های حیوانی
1- انواع و طبقه بندی مواد رنگزا
موادی که در خود دارای ذخایر رنگی یا همان پیگمنت ها هستند را مواد رنگزا می گویند به شیوه ای که بتوان از رنگدانه های موجود در آن برای رنگرزی الیاف مختلف استفاده کرد. این مواد یا مستقیماً در طبیعت وجود دارند یا به وسیله دست بشر ساخته می شود. این مواد به طور کلی بر2 گونه اند:
مواد رنگزای طبیعی
مواد رنگزای شیمیایی
مواد رنگزای طبیعی موادی هستند که در طبیعت وجود دارند و دست انسان در ایجاد آنها دخالتی ندارد. از دیرباز رنگ این مواد به روشهای گوناگونی به وسیله انسان گرفته شده و از آنها بهره برداری به عمل آمده است. نوشته اند در زمانهای دور فنیقی ها با خرد کردن و جوشاندن صدف های دریایی رنگ ارغوانی تهیه می کرده اند. رنگ سیاه نیز با استفاده از مازو به دست میامده است که خود مازو حاصل تجمع برخی حشرات است. مواد رنگزای طبیعی از نظر مواد رنگی یکسان نیستند بلکه برخی مانند بلوط، روناس و زعفران دارای ماده رنگی فراوان هستند و برخی مانند برگ چنار و برگ مو، مواد رنگزای کمتری دارند. مواد رنگزای طبیعی مرغوب اغلب از تقاط گرمسیر به دست می آیند. در کشور ما نیز استفاده از مواد رنگزلی طبیعی سابقه طولانی و چند هزار ساله دارد و اینک نیز آنجا که مقصود تهیه فرش هنری و نفیس باشد هنرمندان بدون شک و تأمل به این نوع رنگها رو می آورند. به طور کلی رنگهای طبیعی خود به 3 گروه تقسیم بندی می شوند:
مواد رنگزای گباهی مانند روناس و نیل
مواد رنگزای حیوانی ماندد قرمز دانه و صدف ارغوان
مواد رنگزای معدنی مانند خاک رس
مواد رنگزای شیمیایی عموما از طریق سنتز (تهیه مصنوعی و شیمیایی مواد) بدست می آید.
2- رنگزاهای گیاهی
در میان رنگهای طبیعی انواع گیاهی آن بیشتر از سایر انواع موارد استفاده دارند. این مواد از آن جهت که از کدام بخشی گیاه حاصل میگردد به گونه های زیر تقسیم می گردد:
گیاهانی که رنگ از گل آنها حاصل می شود مانند ارغوان
گیاهانی که برگ آنها رنگدهی دارند مانند برگ مو و برگ چنار
گیاهانی که ساقه و شاخه های آنها دارای رنگ است مانند صبر زرد و شاه بلوط
گیاهانی که پوست ساقه آنها دارای رنگ است مانند تمشک و گزنه
گیاهانی که میوه آنها رنگزاست مانند سماق و توت سیاه
گیاهانی که پوست میوه آنها دارای رنگ است مانند پیاز، گردو و انار
گیاهانی که دارای ریشه رنگزا می باشد مانند روناس، زرشک
رنگهای گیاهی خود به دو دسته مازوج دار و بدون مازوج تقسیم می شوند. تانن یا مازوج ماده ای است که در برگ، شاخه، ساقه، ریشه و ثمر برخی گیاهان یافت می شود این ماده به وسیله حشره مخصوصی روی درخت به ویژه بلوط متراکم است. و به شکل دانه ای به اندازه فندق در می آید این دانه ها را جمع آوری و برای رنگرزی آماده مصرف می کنند. اسید اگزالیک موجود در برگ های این گیاهان و میوه و سایر اندام های آنان با دندانه های مختلف رنگهای متعددی در زمینه های کرم و نارنجی، قهوه ای، خاکستری و سیاه تولید می کنند مازوج معمولاً برای طیف های تیره و کدر به مصرف می رسند.
رنگزاهاي مازوج دار
انار
بلوط
برگ بنه
آکالیپپتوس
پوست گردو
سماق
گندل
گزنه
هلیله
رنگزاهاي بدون مازوج
اسپرک
بقم
بر گ مو
برگ توت
برگ چنار
برگ انجیر
3- انواع رنگدانه های حیوانی
علاوه بر گیاهان، جانورانی نیز وجود دارند که از انها می توان رنگهای طبیعی به دست آورد . در ذیل به ذکر دو نمونه از این موجودات می پردازیم.
قرمز دانه: قرمز دانه یا کرم شرابکش حشره ای است که رنگ قرمز طبیعی را از آن به دست می آورند حشره کوچکی است بیضی شکل به اندازه دانه عدس یا نخود شبیه به کفش دوزک و آنرا در اصطلاح «تاکوس» می نامند نوع ماده آن پر ندارد اما نر این حشره بالدار است رنگ آن سرخ بوده و به مرور زمان سرخ تر می گردد. قرمز دانه انواع گوناگون دارد از جمله: کرم ورمیلو، قرمز دانه لهستانی، سیاه، نقره ای، هندی و مکزیکی. گونه ای از آن بر روی کاکتوس زندگی می کند. با نام علمی coccus cacti به همین جهت در نقاطی که این حشره را پرورش می دهند مزارع کاکتوس را نیز ایجاد می کنند. نوع دیگر آن بر روی برخی از گونه های درخت بلوط زندگی می کند و گاهی تعداد آن به قدری زیاد می شود که درخت در زیر توده این حشره مستور می گردد. در ایام گذشته پرورش قرمزدانه در بلوچستان و در کنار خلیج فارس و در عمان مرسوم بوده است.
جنس وحشی این حشره در ایران نیز وجود دارد گونه ای که در ایران وهند وجود دارد با نام علمی coccus lacca است که بر روی درختان انجیر زندگی می کند قرمز دانه برای رنگهایی در زمینه قرمز به کار می رود. این حشره را در آب یا با حرارت خفه می کنند و در آفتاب یا کوره خشک می کنند در فارسی به آن «کرم رنگرزان» می گویند این حشره پس از آماده شدن برای بهره برداری 70 تا 90 درصد صمغ و 2 تا 10 درصد ماده رنگی دارد. قرمز دانه از دیر باز در کرمان و خراسان به نام لاک یا قرمز دانه لاکی شناخته می شود و لاکی همان رنگ حاصل از قرمز دانه است ماده رنگزای قرمز دانه آنتراکینون است.
صدف ارغوان: نوعی صدف دریایی که به کار تهیه رنگ قرمز و ارغوانی می رود این رنگها یکی از مهم ترین رنگهای قدیمی و از نظر ثبات و شفافیت بسیار عالی است این صدف بیشتر در سواحل مدیترانه یافت می شود.
علاوه بر موادی که در بالا ذکر شد از تعدادی گلسنگ ها و جلبک ها نیز رنگهای طبیعی استخراج می شوند این گلسنگها معمولاً در نواحی مرطوبی کنار دریا، جنگلها و بر روی صخره ها می رویند که آنها را پس از جمع آوری و خشک نمودن در رنگرزی به کار می برند از ترکیب مواد رنگدار این گلسنگها با دندانه های مختلف اکثراً رنگهایی در فام های قهوه ای، خاکستری، زرد و نارنجی بدست می آید کاربرد مواد رنگدار این گلسنگها در رنگرزی به علت عدم شناسائی خواص آنها به طور اکمل و همچنین و فور سایر مواد رنگدار طبیعی چندان معمول نیست لذا در اینجا فقط به ذکر اسامی لاتین برخی از مهمترین آنها که تا حدودی ارزش های رنگرزی دارند اکتفا می کنیم.
1. Parmelia saxathlis
2. Parmelia carerta
3. Parmelia omphloids
4. Usnea comosa
5. Peletigera canina
6. Parmalia parientina
7. Parmelia physopes
8. Usnea articulata
9. Ramalina scopulorm
10. Teretepholia aurea