واژه آفرينی:
زبان فارسی دری یکی از زبانهای کهن، توانگر، آسان فهم، سادهو خنیاگرانه، زیبا و دانشی خانوادهء زبانهای ایرانی است. این زبان بیش از دو هزار وپنجصد سال است که در جهان به زیست پر نشیب و فراز خویش ادامه می دهد. بر رغماندیشهء ناپاک دشمنان ناخردمند، در کهن بودن این زبان جای تردید سراغ نداریم. نمیتوان، آفتاب را به دو انگشت پنهان داشت؛ گفتهء مولانا:
آفتاب آمد، دلیل آفتابگردلیلت یاید از وی رو متاب
زبان فارسی دری از فرهنگ والا،ادبیاتپاکیزه و جاودان، ماهیت انسانی و ساختمان بی گزند و بارور برخوردار است:
پیافگندم از نظم کاخ بلند
که از باد و بارانش ناید گزند
این زبان، روزگار درازینقش زبان جهانکشوری ( بین المللی) را در میدان سیاست، فرهنگ، دانش، هنر و فناوریبازی میکرد. قلمرو گسترش آن، از خاور دور آغاز میشد و تا به کزانه های باختری اروپاو شمال افریقا می رسد. تقریبا سوم بخشی از چار بخش مردم جهان به این زبان سخن میگفتند و یا می نوشتند.
بدبختانه، پس ازناتوانی و فروافتیده گی فرزندان خراسانزمین و فرو پاشیده گی ایران کهن و به میان آمدن بیگانه گان و سر انجام به رویناآگاهی خر گوشوارانهء برخی از فرزندان این فرهنگ والا و بی تفاوت ماندن آنها دربرابر این امر مقدس و نادیده گرفتن پیشامد های شوم و دسیسه های زورمندان جهانخوار،از قبیل روس و انگلیس در برابر این کاخ بلند، میدان بازی سیاسی، دانشی و ادبی فارسیدری تنگتر شد. از همه بدتر انباز گرایان روسی و روش برده وش آنها زیر نام مردمیسازی زبان در پار دریا، یا: فراورد، زیان نا بخشودنی بر این زبان وارد ساختند.
باز، از سدها سال بدین سو است که زبان فارسی دری پهنهء (صحنه) تاخت و تاز سپاهواژه های نا میمون و میمون روز افزون دانشی، فنی و فرهنگی زبانهای باختری، زبانهایخاوری و حتا مورد هجوم آخشیج های نا نیازمندانهء زبانهای زبانهای نابارور و همجوارو خویشاوند گردیده است. این پیشامد، همراه با دست هم دادن با روند گذشتهء وامگیری،از زبانهای عربی، ترکی و دیگران، سیمای زیبای این زبان را، به گونه یی بد نما ساختهاست. از میمون و نا میمون سخن گفتیم، لازم است، نمونه بدهیم. واژه های "کلکتیف"،"اپرات"، "کابینات"، "زاوت" و همسانشان که برده گان چنبر به گوش روس در این کشوررایج ساخته بودند، نا میمون اند؛ در برابر، واژه های "جمعه"، "ثور"، "مکتب" ووارینهء (مثال) آنها میمون میباشند؛ اما گوارایی را که واژه های "آدینه"،"اردیبهشت" و "دبستان" برای فارسی زبانان دارند، ندارند، زیرا روان تاریخی فارسیزبانان را بدست آورده نمی توانند.
نگارنده بر آن پافشاری ندارد که همهء واژه هایبیگانه و وامی از قلمرو زبان فارسی دری بدور انداخته شود زیرا، این اندیشه، انسانرا باز به درون جهان گذشتهء مغاره ها، ناآگاهانه می راند. اما بنده بر آن است کهاگر داشته های زبانی خود را گوارا و شیرین در مییابیم، چه لازم است که داشته هایناگوار و تلخ دیگران را مورد پذیرش قرار می دهیم.
چنانچه، در بالا گفتیم- زبانفارسی دری زبان توانا و کهن است؛ و بنا بر این توانش واژه آفرینی را در خویشتن سختمی پرورد. از جانبی زیر اسارت رفتن واژگان پربار و توانگر به واژگان دیگر، همانا،نوشتن فرمان برده گی و اسارت گوینده گان آن به دست خویشتن است. چه به گفتهءدانشمندی این زبان نیست که کمزور یازورمند میباشد؛ بلکه گوینده گان زبان اند کهکمزور یا زورمند به شمار می آیند. این مردم، به روی گفتهء شوقی سخنور عرب، همچونکودک سرِ راهی اند که تاریخ خود را فراموش کرده اند و ناگزیر خود را به قبیله ییمنسوب میدارند. پس بهترین راه شناخت تاریخ و هویت ملی زنده نگهداشتن واژگان زباناست که پشتوانهء زیاد قوی آن به شمار میرود.
نکتهء مهمی دیگری که ما را، از بنداین جامهء ننگ آلود، رهایی می بخشد، پی بردن به روان زبان و آگاهی به تاریخ آن استکه ما را توانایی می دهد تا زبان خویشتن را به پهناوری واژگان پیشینش برسانیم. اینجاست که نیاز شدید به واژه آفرینی داریم.
واژه آفرینی را در سه راه می توانپی یا بی کرد: (1) واژه یابی، (2) واژه گزینی و (3) واژه سازی.
1- واژه یابی:
واژه یابی، جستجوی گنج واژه های گم شده، فراموش شده و پراگنده شدهء زبان، دربین لهجه ها، شیوه ها و زبان های دیگر است. این گونه واژه آفرینی بیشتر در قلمرومکان به خود چهره می گیرد و به فراوانی در زبان گفتار جستجو می گیرد.
فرایند وروش واژه یابی را، در دید نخست، به دو رنگ دیده می توانیم: مکانی و زمانی و در دیددوم به گفتاری و نوشتاری یافته می توانیم. واژه یابی، در رنگ مکانی به چار سیمانمایان می گردد(1) در گویشها،(2) در لهجه ها،(3) در شیوه ها و (4) زبانهایدیگر.
1- واژه یابی در گویشها: مراد از گویش اینجا، بر خلاف کار برد دانشمندانایران که ایشان به مفهوم لهجه به کار می برند، گفتار تکفردی است، نگارنده ایندانشواژه را، به جایidiolect انگلیسی به کار گرفته است.
جستجو در گویشها تاجایی می تواند، بونیت( سرچشمه، اصل) واژه یابی گردد. از این که گویش، گفتار یک فرداست، شاید نتواند سد در سد یاری رسان اندیشهء واژه یابی شود؛ با این هم، از این شیربیشه نباید غافل بود. آدم منفرد هم، واژه آفریده می تواند؛ به ویژه کودکان در اینراه بسیار پیشقدم اند، زیرا توانش زبان آموزی شان خلاق و تازه پاست؛ برای اینکهایشان هنوز هم با پیرامون پاک زبانی خانواده زیست می نمایند و پرورش می یابند وبدور از پیوستاریهای بیرونی به سر می برند. روزی، پسرده ساله ام همرایم بود، با یکیاز هم رده گان( هم قطاران) رو به رو شدیم پیشامدش خود نمایه و متظاهرانه بود، وقتیاز وی دور شدیم؛ پسرم گفت:"پدر، این رفیق شما چقدر خود سازکاست. از دید من، " خودسازک" واژهء زیبایی است. پس، در روند واژه یابی نقش گویشها را نباید فراموش کرد، چهاین گویش کلانسال باشد یا چه کوچکسال.
اما لهجه ها، سرچشمهء بزرگ واژه یابیمیباشند؛ چه به گفتهء صدرالدین عینی در دانه های فراوان بهادار، در زبان مردم هستیدارند ؛ لازم است از آنها استفادهء کلی در کار گرفته آید. به گفتهء احمد سمیعی غنایزبان در دوراه گوهری امکان دارد- یکی فرورفتن در جهان بر گپاره های نبشته ها واندوخته های دانشی گذشتگان، دودیگر، سود جستن از زبان و فرهنگ مردم . هویدا است کهزبان و فرهنگ مردم سیمای لهجه های زبان می باشد. این پدیدهء آخر یاد شده، درتوانگری زبان سخت یاری رسان است. بدین مناسبت، باستانی پاریزی یکی از دانشمندانایرانی واژه سازی پیشه وران را، خیلی بهتر از آن دانشیافته گان دانسته است. او،واژه های ساخته یی از قبیل" هرزه گرد" ، " سگدست" را مال همین مردم می داند.
خوشبختانه، جهان زبان فارسی دری از داشتن لهجه های مردمی سخت توانگر است. گستریده گی لهجه ها در، یابش واژه ها نقش اساسی را بازی می کند زیرا، واژه های ذاتیزبان از قبیل" پاشوار" ،" بنجش" ، " آری" ، " قاقوف" ، " ممه" ، " کرسان" ، " چغیل"، "سقیچ" ، " آدینه" و دیگران یا به روی نگاهشکاری( محافظه کاری) بی توجهیدانشپژوهان اهل زبان، و یا غلبهء تباهکارانهء زبان های خودی و بیگانه و سیاستناروای رگمرداران در زاویه های فراموشی و بی مهری امید وارانه پایینده اند. برفرزندان شایسته و آگاه این فرهنگ است تا این دردانه ها را، از زیر خروارها خاکفراموشی و بی خبری بیرون آرند و در زبان پذیرشیافته داخل کنند و آن را غنا بخشند،چه نا شایستگان این کار را کرده نمی توانند برای اینکه ایشان کودک سر راه اند.
شیوه، تندیس پیشرفته تر لهجه است. شیوه را میتوان لهجه سیاسی نیز نامگذاری کرد. این نامواژه را نگارنده در جهان دانش جایگاه داده است؛ چه میدیده رگمرداران، دشمنانفرهنگ و زبان فارسی خویشتن فروخته گان، این زبان را سه زبان جداگانه می دانند( دری،تاجیکی، فارسی)، ناگزیر شده سه نام را، به روی جدایی مرز سیاسی سه شیوه بگوید، نهسه زبان زیرا، زبان مرز سیاسی را نمی شناسد. پس این سه نام برای یک زبان است کههمان فارسی دری میباشد. زمانی سر دشمنان این زبان به سنگ غیرت و ننگ کوفته می شودکه این سه شیوه به مانند زبان عربی یک لهجهء پذیرش یافتهء( معیاری) دانشی، رسمی وهمه گانی باشند.
برای دسترسی به دامان این آرزو، همه گانی بخشی( عمومیت دادن،تعمیم) واژه ها، در جهان فارسی زبانان، در تراز گروه بزرگ زبانی میباشد. بدین چم کهگنج واژه های ویژهء هر سه شیوه همه گانی ساخته شوند. به گونهء وارینه، فارسی زبانانایرانیbycicle نام" دوچرخه" را گذاشته اند. تاجیکان ماوراءالنهر یا پاردریا را میگویند: " فرارود" در لهجه های شمال خاوری تاجیکان کشور ما، واژهء " سرسان" را بهچم" پراگنده گی خاطر حیرت و سرگشته گی" به کار میبرند و همچنان" بالچرخ" برای" هیلیکوپتر" ، هواپیمای شکاری برای " جیت" و دیگر گنجوارهء ویژهء شیوه ها در غنای زبانفارسی دری بسیار سودمند اند.
زبان های دیگر، شاملتر از هه، خویشاوند وناخویشاوند، در واژه یابی نقش اساسی را نیر بازی می کنند. در زبانها و شیوه هایخویشاوند مانند: پشتو، ارمنی، کردی، سمنانی، سرخه یی، و دیگران بسیاری از واژه هایفراموش شدهء فارسی را پیدا کرده میتوانیم. به رنگ نمونه، همین واژهء "سرسان" را کهدر بالا، از آن یاد آوری کردیم و واژهء "زرگون" را در لباس "زرغون" در همین پشتویامروزه دیده میتوانیم. وارینهء دیگر، واژه" تله میزه"[telamiza ] برای استفراغ و قیدر زبان سمنانی واژهء" ناپکی" [nâpaki] برای قاعده گی و حالت حیض زنان،در زبان سرخهیی همال های بسیار خوبی شده می توانند. همچنان، بدین منوال در زبان هایی که بافارسی دری خویشاوندی نا نزدیک، دارند، می توانیم واژه یابی کنیم. چنانچه میدانیمواژهء روسی" چمه دان" از " جامه دان " به میان آمده است؛ پس واژهء " جامه دان" میتواند به جای بکس کالا به کار رود. همچنین، در دیگر زبان های هند واروپایی بهویژه فرانسه یی و انگلیسی برای زبان فارسی دری میتوان واژه یابی کرد زیرا، واژه هایبسیار سرهء این زبان را، می شود، در آنها یافت.
باید افزود، در زبان های ناخویشاوند، واژه های فارسی بونیت( فارسی الاصل و منشأ) به فراوانی یافت می شوند. میتوانیم، بگوییم که زبان های عربی و ترکی در این امر بسیار پیشقدم اند. می بینیم،مشت نمونهئ خروار داکتر محمد صدیق العوضی سدها واژهء فارسی دری را، تنها در لهجهءحجاز یافته است؛ چه رسد به تمام لهجه های زبان عربی که زبان سخت توانگر می باشد. لازم به یاد آوری است که گفت، واژه های فارسی در زبان عربی یا معرب شده اند و یا بههمان شکل سرچشمه یی خود باقی مانده اند. می بینیم، کعک معرب کاک( قاق) فارسی به غربسفر کرده به تندیس کیک به زنده گی خویش ادامه داده است. پس کیک واژهء بیگانه نیست؛مگر بهتر است، همان شکل نخستین آن یعنی" کاک" به کار گرفته آید. همچنان،" مخازن" چندینهء " مخزن" از خزان فارسی دری گرفته شده است و به فرنگ سفر کرده به پوشاک" مغازه" دوباره به کشور های فارسی زبان آمده است. باز هم، از این نگاه واژهء" مغازه" بیگانه نیست. بدین و تیره سدها واژه را می توان یافت و آنها را بر میهن زادگاهشانمی بایست بر گرداند.
اگر به کوشایی ژرف، زبانهای ترکی را رده پایی کنیم، بسیاریاز واژه های فارسی قدیم و جدید را، در آنها یافته می توانیم. این واژه ها، بیشتر ازراه جهانکشایی ها و پیوستاریهای بسیار نزدیک بین ترکان و فارسی زبانان در زبانهایترکی درآمده اند. بیایید، اکنون نشانه های واژگان زبان فارسی دری را در جهان ترکزبانان به تماشا بگیریم. می گویند، در میان شهر پراگ در مرکز باغ همه گانی( پارک) چشمه یی است که آن را" چشمه جو" می نامند. باز، در زبان ترکی امروزی چراغهای سقفیرا "آویزه" می گویند که از واژه های بسیار زیبای فارسی است که کار برد و باز زیستشنیازمندانه است. همچنین، در نام های دختران ترک زبان واژه های بسیار بسیار زیبایفارسی را پیدا کرده می توانیم. به گونهء وارینه، نامهای " منیژه"، " نیلوفر"، " سکینه "بانو" در بین ترک زبانان کشور ما زیاد دیده شده است. باید گفت، از این دست،واژه های فراوانی را، چه در زبانهای ترکی و چه در زبانهای دیگر در یافت کرده میتوانیم.
از دید زمانی بهترین راهی که دشواریهای واژه آفرینی را، آسان می نمایدکار برد درست واژه های ذخیره یی است، زیرا، آدم سه سر چشمهء کاربردی از واژه ها رامی تواند، در خویشتن داشته باشد: واژه های گفتاری( لهجه ها، شیوه ها...)، (2) واژههای نوشتاری ( متن ها، سنگ نبشته ها....)و (3) واژه های ذخیره یی و یا شناخته شده( از کار افتاده....) هدف نگارنده، اینجا زنده گی نو بخشیدن به واژه های ذخیره ییاست. من واژه هایی را ذخیره یی می دانم که شناخته شده اند و بیشترین شان از نامواژه های پیشه های دیروزین به شمار می رفتند. این واژه ها، هنوز در گروه بزرگ زبانیفارسی دری هستی دارند؛ مگر امروز کار بردشان چه در گفتار و چه در نوشتار، جای پایخود را، از دست داده است؛ مانند: پاشوار، پایدان، گردونه و دیگران.
این گونهواژه ها را می توان دوباره جان داد و برای مفهوم های جدید آنهارا به کار بایدانداخت؛ به سان اینکه به جای اکسیلتر" پاشوار" ، به جای پایدل"پایدان" و به جایتانگ " گردونه" می توان گفت.
در واژه یابی نوشتاری، استفاده ازکار فرهنگستانی وادبیات نوین کشورهای همزبان و نوشته های فارسی دانان و همزبانان به رنگ گسترده ییمی توان کار گرفت. همچنان از پدیدهء اندیشه روانی همزبانان نیز می بایست سود گرفت. از این دست، واژه های"فناوری" در برابر " تکنولوژی" ، " پایاننامه" برای"thesis "،" رایانه" به جای " کمپیوتر"، " فزاره" به مفهوم"device" و غیره را وارینه به شمارآورد.
2- واژه گزینی:
راه دوم واژه آفرینی واژه گزینی است. در این راه واژههای مورد نیاز از متنهای کهن فارسی دری و از زبانهای باستانی و کهن ایرانی گزیده میشود.
زبان فارسی دری دارای متن های کهن و بسیار بسیار با ارزش است که هیچ زبانیدر جهان با آنها، از این نگاه همتایی کرده نمی تواند. هیچ جای شک نیست و همهجهانیان با وجدان می دانند که این متن ها، در داشتن واژگان سره و گوهری این زبانسخت توانگر و بس پر بار اند. بدبختانه، کارش ها( عاملها) ی درد آور چندی اینگنجینهء ارزنده را به زیر توده ها خاک فراموشی گذاشته اند. این کارشها اینها اند(1) سیاست های بد سگال،(2) رگمرداری(تعصب) ،(3) نارواآبادانسازی (استعمار)،(4) خرسازی(استحمار)، (5) نقش پاد اسلامی مذهب،(6) فراموشکاری، (7) خویشتن فرهنگستیزی،(8) دانش فروشی جاهلانه، (9) خودنشناسی و رفتن زیر پرچم بیگانه گان ،(10) خودستم افزایی، (11) سر انجام، بخل و نبود بردوباری زورمندان جهانخوار در برابر اینفرهنگ دیرین و کهن سال.
لازم به گفتن است، تمام متن های زبان فارسی دری قدرتواژه گزینی را در خویشتن دارند؛ به ویژه متن های زیرین از نگاه واژه گزینی درخوریاد آوری اند: دیوان ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، زادالمسافرین، مثنوی مولاناجلال الدین بلخی، کلیات شمس تبریزی، شاهنامهء فردوسی، دانشنامهء علایی، تفسیر کشفالاسرار و عدة الابرار، آثارالباقیهء ابوریحان بیرونی، تفسیر سور آبادی، تاریخبیهقی، ذخیرهء خوارزمشاهی، هدایت المتعلمین فی الطلب طبقات الصوفیه، کشف المحجوب،حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، تذکرة الاولیا، سیاست نامه، مرزباننامه، نوروزنامهء عمر خیام و قابوسنامه.
از جملهء متن های یاد شده، ازسه متن نمونه میدهیم(1) دیوان ناصر خسرو که در یمگان و میهن گوهرین آن مرد خردمند سروده شده است ودرو نمایهء آن بدور از هر گونه اندیشهء بیگانه پروری می باشد، واژه های سرهء زبانفارسی را به رنگ درشت فراوان در خود دارد. در اینجا واژهء فروردین را به نمونهمیگیریم. فروردین نخستین ماه سال است. این واژه را، دشمنان فرهنگ و زبان ما نمیگذارند که در برابر واژهء عربی تبار"حمل" در زبان پذیرش یافتهء خویشتن به کار بریم؛با وجودی که در بسیاری از برگپاره های دیوان ناصر خسرو به کار رفته است؛ میبینیم:
زیرا که خاک تیره به فروردین بر روی می نقاب کند دیبا
(2) چنانکه میدانیم، واژه های "طنز"، " ضامن" و " کفیل" از واژه های دخیل از زبان عربی در زبانفارسی دری اند و فراگویی آواهای [ط] و [ض] برای فارسی زبانان مشکل است؛ چه می شود،به جای آنها واژه های " چربک" به چم" طنز" و " پایندان" را به چم " ضامن و کفیل" بهکار بریم. ببینید، مولانا جلال الدین بلخی که زادگاهش بلخ و مثنویش شاهکار دیگری درجهان اسلام و فارسی زبانان و همهء گیتی است، واژه های " چربک" و" پایندان" را چگونهدر بیت های زیرین زینت افزای سخن می سازد.
او همی گفت این به فرمان خداست اینبه چربکها نخواهد گشت راست
دی همی گفتی که پایندان شوم که بُوَدتان فتح و نصرتدم به دم
(3) همگان می دانند که تاریخ بیهقی، د رجایگاه هسته یی خراسان زمیننگاریده شده است، پس از دارایی های فرهنگی به شمار می رود. در این نسک واژه هایشیرین و نژادهء( باحسب و نسب) زبان فارسی دری بسا فراوان به دیده می آیند که چشمبدبین رگمرداران، کمبودیان و ناخرمندان سر راه را کور می سازد، برای اینکه ایشان میگویند- این واژه ها، مال شیوهء فارسی ایران امروز است. این بی خبران ناخود آشنا نمیدانند که ایرانیان دانشمند و خویشتن اگاه، واژه های سرهء فارسی را، از دربندان متنهای کهن بیرون کرده به ایشان زنده گانی نو بخشیده اند؛ این جای افتخار است نه جایرگمرداری. بیایید، سیمای زیبای واژهء" آدینه" را که مذهبی خشک و نا آگاه از رهنمودهای قرآنکریم، از زبان فارسی بیرون کرده به دور انداخته است و واژهء" جمعه" را بهجایش نشانده است؛ در این جمله های بیهقی به تماشا بنشینیم.
" بوبکر حصیری ومنکیتراک برین جمله برفتند و سه خیلتاش مسرع را نیز[هم] از این طراز به غزنینفرستادند وروز آدینه ( اینجا به تکینا باد) خطبه به نام سلطان مسعود کردند.
خطیب سلطانی و حاجب بزرگ و همه اعیان به مسجد آدینه حاضرآمدند...."
ازاین تیره واژه ها، در متن های زبانی، تاریخی، دانشی، ادبی، پزشکی، فلسفی این زبانبی شمار دیده شده می تواند که اینجا، جای برای شناسایی همهء آنهانداریم.
ازداشته های زبانهای کهن به ویژه فارسی باستان که نیای بزرگ و مستقیمزبان فارسی دری است، نیز می توان واژه گزید. به سان اینکه واژک{1پا-} در فرس باستانپیشوندی است که مفهوم دوری را در خود دارد، می توان از پیوستن آن با واژک{آوا} واژهء اپاآوا را به چم رادیو ساخت. واژهء یثا را که به چم مانند به عنوان در فارسیباستان کار برد داشته بود،به مفهوم عنوان به املای یسا می یابد، زنده کرد. از سویدیگر، واژهء هخامنش[haxamaniŠ] را به همان منش و چم ذاتیش برای" کسی که دارایروحیهء دوستی است" شایسته می نمایدگزید. به همین سان، زور گزینش واژه های زیادی راچه از فرس باستان و چه از پهلوی ساسانی و چه اشکانی و چه دیگر زبانهای کهن ایرانیداریم.
در این نوشته، نامواژهء" واژه گزینی" با از آن کار برد دانشمندان ایرانامروز فرق دارد، چه من" واژه گزینی" را به چم " انتخاب"، " جدا کردن" و گرفتن بهکار برده ام. میدانیم، زبان و ادب فارسی دری بسیار گسترده و غنامند است؛ اینغنامندی به دور از تأثیر فرهنگ و زبان بیگانه نمانده است. از همین سبب می باشد کهواژه های زیادی از زبانهای دیگر، به ویژه عربی در این زبان به وام آمده است. چون دراینجا می خواهیم واژه های سره و فارسی بونیت را، از متن ها بیرون آوریم، دانشواژهءواژه گزینی بهتر مناسب می نماید. این اقدام، برای دوری گزیدن از مغشوش بودن بافتسخن برای خویشتن جای پا پیدا کرده است.
چنانکه می بینیم، در نوشته های دانشمندانایران امروزی بین مفهوم دانشواژهء واژه سازی و وازه گزینی ابهامی وجود دارد و یگانهگی اندیشهء دانشی را در خویشتن ندارد. این رنگ دید دانشجو را به بیراهه میکشاند. برای به دست دادن سند خواننده را به برخی از این نوشته ها در پابرگی رهنمایی میکنم.
3- واژه سازی:
واژه سازی روشی است که از روی ساختارهای موجود در زبان وبه کومک آنها، واژه های نو ساخته می شود. در این راه،واژه آفرین کوشش می نماید تاواژه هایی بیافریند که برابر به نهادهء زبان باشد. به راه دیگر ، واژه زادهء خودزبان باشد، بی پدر و مادر نباشد.
زبان فارسی دری، از اینکه یک زبانکافتگرای(تحلیلی) و ترکیبی است از این نگاه برای واژه سازی به آسانی آماده گی دارد. دراین زبان، واژه سازی از کار برد این روندها- اشتقاق ، ترکیب، قیاس، آمیزه واژی،ساختامیزه یی برگشته سازی، وامی گزارش و دیگر راهها به دست می آید.
واژه سازی ازراه اشتقاق: اشتقاق، یکی از مورد های سازه شناسی است که نقش مهمی را درواژه آفرینیبازی می کند. از این راه واژه های زیاد ی می توان ساخت. این فرایند از کار بردوندها، در زبان به خویشتن بیشتر، چهره گرفته می تواند. خوشبختانه، زبان فارسی دری،از این نگاه به فراوانی توانگر است.
وند در زبان فارسی به دو گونه چهره دیده میشود:پیشوندو پسوند. میانوند بر رغم آنکه برخی از دستور نویسان می گویند ، در اینزبان وجود ندارد. پیشوندها نسبت به پسوندها، در زبان فارسی دری کمتر اند؛ با اینهماز کار برد این آخیشجها می توان بسیار زیاد واژه ساخت. به گونهء وارینه از پیوستنپیشوندها می توان چنین واژه ها را ساخت:
{ بر-} + ( زده) = برزده به چممرتفع
{ ام-} + { دم} = امدم به چم الآن، همین لحظه
{ فرو-} + { نان} = فرونان به چم بخیل، ممسک
{ فرا-} + { سرشـ} = فرا سرشت به چم ماوارءالطبیعه
واژه سازی از راه ترکیب: زاه مهمی که در آن در واژه سازی می توان سفرکرد، بیشتر و بیشتر پر امن و جانپناه( بی خطر) است، راه آمیختاری واژه ها می باشد. در این راه، از اینکه زبان فارسی دری خود، زبان ترکیبی است، در برابر نامواژه هایبیگانه، زور واژه سازی بی نهایه را داریم. ترکیب یا واژهء آمیخته از دو واژک آزادیا زیاده از آن به دست می آید. در زبان فارسی دری، امکان گسترش واژهء آمیخته، یعنیچندین آمیختی هست، مگر مخل روشنبیانی( فصاحت) است. بهترین، واژهء روشن بیان در اینزبان از دو پاره یا سه پاره به دست آمده می تواند. امّا، بهترینش واژهء دوپاره ییمی باشد. بیایید، واژه های ترکیبی را در پرتو واژه سازی دیدار نماییم:
{ روشن} + { بیان} = روشنبیان ( فصیح)
{خیش} + { کار} = خیشکار( تراکتور)
{ خون} + { آشام} = خون آشام( قاتل، آدمکش)
{ باز} + { زیست}= بازیست( احیا)
واژه شناسیاز راه بر گشتاری: در این راه، امکان واژه شناسی کمتر است؛ با اینهم، برای دورساختن فرامده های ناخوشایند بیگانه کان شایسته می نماید راه چاره گرایی را برای ماباز کند. بدین روی، ما می توانیم به جای واژگان زیرین بیگانهء این واژه ها را داشتهباشیم:
{ آهسته}+ {آهسته}= آهسته آهسته( سلو سلو)
{ وز} + { وز} = وز وز(noise)
{ رفت} + {- و-} + { آمد} = رفت و آمد(ایاب و ذهاب)
واژه سازی از راهساختامیزه یی: واژه های ساختامیزه، واژه هایی اند که از آمیزش سه گونه واژه های دربالا یاد شده به میان می آیند. از این راه هم امکان ساختن واژه های تازه بسیار بهدست مییاید؛ مانند:
{ نا-} +{ آباد} + { -ه} + { گان} + { جا} { -ی} = نا آبادهگان جای به چم دنیای موهوم و خیالی.
{ سرشت} + {آن}+{سو}+{ -ی} = سرشتانسوی( ماوارءالطبیعی)
{خون}+{خوار}+{- ه} + {- گان} = خونخواره گان(تروریستان)
همچنان، بدین فرایند، امکان واژه سازیی بیشتری دیده میشود.
واژهسازی از راه نگارکامیزه یی: درین روش واژه های دراز، فرا واژه ها و هتا(حتا) جملههای کوتاه و دراز به شکل یک واژهء ساده در می آیند . بدین چم که نگارک هایی یا هجاهایی را، از واژه های هدفِ دربردارندهء یک نام یا چگونایی بر میداریم و از یک جایشآنها واژه های نو میسازیم. فرقی نمی کند که این نگارک ها از آغاز واژه باشد یامیانه و یا آخر آن. به گونهء نمونه، فراواژهء "گروه صناعتی مبارک" را میتوان چنینکوتاه نمود و به شکل یک واژه درآورد – نگارک های گ و ر را، از واژهء "گروه" میگیریمو هجای؛ سر انجام، واژهء نوی را، بدین وتیره بدست میآوریم:
"گ" + "ر" + نا + "م" = گرنام
در این گونه واژه سازی، کوشش میشود تا آخشیج های بدست آمده مناسب به هممانندی یا جهان همتایی با آخشیج های فارسی دری باشد. درین راه، لازم نیست، چنانچهگفتیم و واژهء "گرنام" را ساختیم تمام سازکارها (اجزای ترکیب دهنده)، از اجزای واژههای هدف به دست آیند. باید افزود در برایند کارواژهء ساخته شده، شایسته مینماید،زیبا و گیرا باشد، این روی، زبان را زیبا و گیرا می سازد.
واژه سازی از راهقیاس (همپندارین): راه دیگری واژه سازی قیاس است. اگر چه دیدگاه برخی از زبانشناساندر رفتن بدین راه همداستانی نمی دارد، از دید دیگر دانشمندان زبان، قیاس بهترینروند واژه سازی برای تکامل بیشتر زبان و توانمندی آن است . زیرا همپندارین تمایل یاروندی برای چگونایی سازی یا آفرینش واژه ها در ترازالگوی پوینده به شمار میرود. درین راه واژه سازی بیشتر به روی الگوی تناسب ریاضی به خویشتن خویش چهره میکشاید. میتوان این دو استخوان بندی زیرین را در زمینه به میان آورد:
(1) ا:: پ = اب :: ب
(2) پ:: ا = ب :: ا ب
در پرتو این دو استخوانبندی، دو واژهء نورا ساخته میتوانیم:
انجامیدن:: انجامید = تپیدن :: تپید
انجامش :: - اش= تپش:: - اش
از این نگاه، از روی موجودیت الگوی پایدار در زبان، امکان ساختن الگوینو به فراوانی به دست میآید و از یورش داشته های بیگانه زبان نجات مییابد؛ از قبیل: پیوستار به چم ارتباط، بازگشتار به چم مرجع و دیگر واژه های نو، از روی الگویپایدار رفتار، خریدار و همانند اینها در داشته های بیکران خوان زبان افزودهمیشوند.
قیاس از نگاه نو دستوریان زیادتر دستور را به زیر پوشش خویش میگیرد وروی چناق هایی (شرط های) کنش از خود نشان میدهد . اما از دید دیگران بیشتر در زبانرهنمودمندی همگانی دارد . بدین روی واژه سازی از این روند هیچ بندشی را، در راه خودنمی بیند.
واژه سازی از راه فارسی سازی: واژه آفرینی در جهان کار خویش راه ها وفرایند های فراوانی دارد، که گپ زدن در بارهء همهء آنها وقتی را در خود لازم داردکه هم اکنون بر آن به درازا نمی توان سخن گفت؛ تنها راهی که مهم می نماید و نبایدآنرا نادیده گذاشت و رفت، راه فارسی سازی است و بس.
این روش، روش پسندیده است. در زبان عربی بسیاری از واژه های زبانهای بیگانه به ویژه فارسی را معرب ساخته اند؛به گونهء نمونه واژهء "سجیل" در قرآن کریم فارسی است و اصل آن "سنگچیل" یا "گل سختسنگ ریزه" مانند است . همچنان، در قرآن کریم 26 واژهء بونیت فارسی وجود دارد. اگردر متن های زبان عربی به جستجو و کاوش بپردازیم، به سد ها واژهء فارسی عربی شده روبه رو می شویم. یکی از همین واژه ها، واژهء خندق است که در گوهر خود کندک بوده استکه هنوز هم فارسی زبانان بدخشان و تخار به ویژه چاه آب و رستاق در لهجهء خود، آن رابه کار می گیرند.
پس ما میتوانیم، از این راه واژه های عربی و دیگر واژه هی دخیلرا بر اساس رهنمودهای زبانی فارسی دری، فارسی شده بنماییم. به ویژه، واژه هایی راکه از زبان عربی به قسم دخیل در زبان فارسی آمده اند و فراگویی آنها برای فارسیزبانان مشکل است یا مخرج آواهای آن واژه ها در زبان فارسی نیست، شایسته می نماید،به رنگ داشته های زبان فارسی دری در آورده شوند؛ به سان وارینه، به جای "حتا" ،"هتا" به جای "معنا" "منا" به جای "ساعت" سا ات" و همانند آنها، در زبان خود به کاربریم. بدینمنوال واژه های فرنگی را، از قبیل "صابون" به "سابون"، "صالون" به"سالون"، "ارسطو" به "ارستو" و دیگران، باید نوشت.
در خاتمه، راههای دیگری ازقبیل ترجمهء وامی، مناسبت کار بردی در واژه آفرینی هستی دارند که این کوتاه نبشتهبرای بیان همهء آنها کوتاه میدان است. اگر خدا بخواهد در پرسش واژه آفرینی نسکآزادی به رشتهء نگارش در می آید.
پایان...