سه زیرگروه جغرافیائی خلق ترك در ایران:
خلق ترك ساكن در ایران، از سه زیرگروه جغرافیائی مشخص تشكیل یافته است:
یك-زیرگروه جغرافیائی شمال غرب: بدنه اصلی ملت ترك در ایران در ناحیه شمال غرب كشور ساكن است. این منطقه كه در ادبیات سیاسی"آزربایجان جنوبی" نامیده می شود مركز ثقل تركزبانان ساكن در ایران می باشد. آزربایجان جنوبی كمابیش معادل "مملكت آزربایجان" در نظام سنتی و بومی "ممالك محروسه" دولتهای توركی سلجوقی تا قاجاری است. "مملكت آزربایجان" و یا "آزربایجان جنوبی" اقلا شامل همه "آزربایجان ائتنیك" است. برخی آنرا معادل "آزربایجان تاریخی" و یا "آزربایجان سیاسی" كه هر دو بزرگتر از "آزربایجان ائتنیك" می باشند دانسته اند. زیرگروه جغرافیائی شمال غرب و یا "آزربایجان ائتنیك" شامل بخشهای پیوسته ترك نشین شمال غرب كشور پیش از سالهای ١٩٠٦-١٩٠٥ یعنی سال شكست جنبش مشروطه و آغاز حاكمیت عملی قومیتگرائی فارسی بر بروكراسی، دولت و جامعه ایران است. آزربایجان ائتنیك نواحی ترك نشین استانهای دوازده گانه امروزی آزربایجان شرقی (همه)، آزربایجان غربی (اكثر)، اردبیل (همه)، زنجان (همه)، همدان (اكثر)، قزوین (همه)، مركزی (اكثر)، گیلان (بخشی)، كردستان (بخشی)، تهران (بخشی)، قم (بخشی) و كرمانشاهان (بخشی) را در بر می گیرد و متروپل تهران را نیز شامل می شود. اكثریت مطلق تركان متعلق به این زیرگروه جغرافیائی ملت ترك به لهجه آزربایجانی و اندكی نیز به لهجه سنقری زبان تركی متكلم اند.
دو- زیرگروه جغرافیائی شمال شرق: این زیرگروه جغرافیائی، تركان پراكنده در استانهای امروزی خراسان شمالی، خراسان رضوی، گلستان، مازندران، سمنان و خراسان جنوبی را شامل می شود. تركان متعلق به این زیرگروه جغرافیائی به دو گروه لهجه خراسانی و آزربایجانی زبان تركی متكلم اند. این زیرگروه جغرافیائی شامل "افشاریورد" (ناحیه پیوسته ترك نشین در شمال شرق ایران) نیز می باشد.
سه- زیرگروه جغرافیائی جنوب-مركز ایران: این زیرگروه جغرافیائی همه تركان ایران به جز دو زیرگروه جغرافیائی شمال غرب و شمال شرق ایران را شامل می گردد. اكثریت مطلق تركان متعلق به این زیرگروه جغرافیائی به گروه لهجه های آزربایجانی و اندكی (ابولوردی) به لهجه خراسانی زبان تركی متكلم است. این زیرگروه جغرافیائی شامل "قاشقای یورد" (ناحیه پیوسته ترك نشین در جنوب ایران) نیز می باشد.
تركهای ساكن در شمال غرب كشور و یا آزربایجان جنوبی كه شامل كلان شهر تهران نیز می باشد، ٨٠،٣% از كل خلق ترك ساكن در ایران (اقلا ٢٩،٠% از كل جمعیت ایران)؛ تركهای ساكن در جنوب ایران ١١،٦% از كل خلق ترك ساكن در ایران (اقلا ٤،٢% از كل جمعیت ایران)؛ و تركهای ساكن در شمال شرق كشور ٨،١% از كل خلق ترك ساكن در ایران (اقلا ٢،٩% از كل جمعیت ایران) را تشكیل می دهند. با این حساب شمار تركهای ایران، اقلا ٣٦،١% از كل جمعیت ایران و یا بیش از یك سوم آن است.
سه زیرگروه لهجه ای خلق ترك در ایران:
در ایران به شش زبان از زبانهای عضو خانواده زبانهای توركی (Turkic) سخن گفته می شود. این زبانها عبارتند از تركی (Turkish)، تركمنی، خلجی، قزاقی، ازبكی و اویغوری. در اینجا به دو نكته می بایست توجه كرد. نخست آنكه "توركی"Turkic نام خانواده زبانی و "تركی"Turkish نام یكی از زبانهای داخل در این خانواده زبانی است. دوم آنكه مراد از زبان "تركی" در اینجا شاخه شرقی اوغوز غربی است. (شاخه غربی اوغوز غربی، كه آن هم زبان تركی نامیده می شود لهجه های عثمانی-تركیه ای اند و در ایران رایج نیستند). زبان تركی، كه زبان اول ایران به لحاظ شمار متكلمین آن است، در این كشور دارای سه گروه لهجه های "آزربایجانی"، "خراسانی" و "سنقری می باشد. این وضعیت مشابه وضعیت زبان كردی در ایران است كه در این كشور دارای سه گروه لهجه های كرمانجی، سورانی و جنوبی (كلهری، كرمانشاهی و...) می باشد با این تفاوت كه فرق بین لهجه های آزربایجانی، سنقری و خراسانی زبان تركی بسیار كمتر از فرق بین لهجه های كرمانجی، سورانی و جنوبی زبان كردی است.
گروههای لهجه ای زبان تركی در ایران عبارتند از:
یك-گروه لهجه های آزربایجانی زبان تركی: این گروه، پرمتكلمترین لهجه زبان تركی بوده و زبان اكثریت مطلق خلق ترك در ایران است. این گروه لهجه ها، زبان دو زیرگروه جغرافیائی "شمال غرب" (آزربایجان جنوبی)، و "مركز- جنوب ایران" است و به این اعتبار، لهجه ای سراسری می باشد. لهجه های گوناگون تركان ساكن در جنوب و مركز ایران (به جز ابیوردی)، فارغ از منشاء ایلی و یا تباری متكلمینشان، همه جزء گروه لهجه های آزربایجانی زبان تركی شمرده می شوند. لهجه های آزربایجانی زبان تركی، همچنین زبان همه تركان منسوب به شاخه غرقی اوغوز غربی ساكن در قفقاز (آزربایجان، ارمنستان، گرجستان، داغستان) ، آسیای صغیر (شرق تركیه) و خاورمیانه (عراق، سوریه، اردن، ...) بوده و به این اعتبار زبانی منطقه ای است.
ب-گروه لهجه سنقری" زبان تركی: این گروه كه كم متكلمترین لهجه زبان تركی است در واقع لهجه ای ویژه از گروه لهجه های آزربایجانی زبان تركی می باشد. این لهجه منحصرا در یك منطقه مشخص آزربایجان یعنی در بخشهای آزربایجانی استان كرمانشاهان (عمدتا شهرستان سنقر) در شمال غرب كشور بكار میرود. این گروه لهجه ای منحصرا در آزربایجان جنوبی و ایران رایج است.
ج-گروه لهجه های خراسانی" زبان تركی: این گروه در شمال شرق ایران در منطقه ملی موسوم به "افشار یورد" و یا "سلجوق" مركب از بخشهای ترك نشین استانهای امروزی خراسان شمالی، گلستان، مازندران، خراسان رضوی، خراسان جنوبی و بخشهائی از استان سمنان رایج می باشد. علاوه بر آن، گروههایی چند از خلق ترك كه به لهجه خراسانی زبان تركی و یا لهجه های نزدیك به آن متكلمند در خارج خراسان و در دیگر نقاط ایران نیز یافت میشوند. به عنوان نمونه لهجه تركان ابیوردی ساكن در استان فارس، یكی از لهجه های زبان تركی است كه علی رغم سكونت متكلمین آن در جنوب ایران، در میان گروه لهجه های خراسانی زبان تركی و یا لهجه های مابین خراسانی و آزربایجانی جای داده میشود. این گروه لهجه ای منحصرا در ایران رایج است.
متكلمین به لهجه های آزربایجانی زبان تركی در خارج آزربایجان
در ایران متكلمین به لهجه های آزربایجانی زبان تركی در خارج آزربایجان را میتوان به سه بخش تقسیم كرد:
١-گروههای تاریخی پیش-آزربایجانی: اینها گروههای تاریخی و بومی ترك هر منطقه اند كه از دیرباز، به ویژه در دوره امپراتوریهای توركی غزنوی-سلجوقی-خوارزمشاهی-موغولی در این نقاط سكونت نموده اند و به یكی از لهجه های پیش-آزربایجانی سخن میگویند.
٢-گروههای تاریخی آزربایجانی: گروههای تاریخی و بومی ترك هر منطقه اند كه در دوره امپراتوریهای تركی قاراقویونلو-آغ قویونلو-صفوی-افشاری در این نقاط سكنی گزیده و به یكی از لهجه های آزربایجانی سخن میگویند. خاستگاه تباری و مسقط الراس همه گروههای تاریخی آزربایجانی؛ تركیه (آزربایجان تركیه)، جمهوری آزربایجان، عراق-سوریه و آزربایجان جنوبی است.
٣-گروههای مهاجر آزربایجانی: گروههای مهاجر متكلم به لهجه های آزربایجانی اند كه در قرون نوزده و بیست و در دو دوره قاجار و پهلوی از آزربایجان جنوبی به این نقاط مهاجرت نموده اند.
اغلب تركان خراسان و بخشهائی از تركان ایران مركزی (استان اصفهان، ....) از گروههای تاریخی پیش آزربایجانی اند. و اما در مورد تركان ساكن در جنوب و مركز ایران، هرچند بدنه اصلی این دسته را گروههای تاریخی آزربایجانی تشكیل می دهند، اما آنها به لحاظ تباری و لهجه ای، در اصل تركیب سه گروه مذكورند، یعنی اساس آنها را گروههای تاریخی آزربایجانی كه با گروههای تاریخی پیش-آزربایجانی و گروههای مهاجر آزربایجانی آمیخته شده اند تشكیل می دهد.
سه حوزه عشایری خلق ترك:
عشایر ترك ساكن در ایران را می¬توان در سه حوزه تقسیم بندی كرد. این تقسیم بندی در انطباق با زیرگروههای جغرافیائی خلق ترك ساكن در این كشور می باشد. قابل ذكر است كه گروههای داخل در این حوزه ها، تنها شامل آن بخش از خلق ترك است كه هنوز هویت ایلی خود را حفظ نموده اند. امروز صرفا بخش كوچك و تقلیل یابنده ای از گروههائی كه هویت ایلی خود را همچنان حفظ نموده اند دارای حیات كوچرو می باشند:
یك-حوزه عشایری شمال غرب و یا آزربایجان جنوبی: این حوزه كه منطبق بر آزربایجان ائتنیك است شامل استانهای آزربایجان غربی، آزربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، همدان، تهران، قم، قزوین، زنجان، مركزی، كردستان و كرمانشاه می¬باشد.
تعدادی از هویتهای عشایری ترك این حوزه عبارتند از: شاهسئوه ن (شاهسون)، قاجار، قاراپاپاق (قره پاپاق)، قاراداغلو (قره داغ)، قاراگؤزلو (قره گوزلو)، قاراقویونلو (قره قوینلو)، خدابنده لو (خارابانتو-خیرماندالی)، یاریم تاقلی (یارم طاقلو)، ....
تعدادی از ایلات ترك هنوز كوچنده در این حوزه را ایلات شاهسون، قره داغ (ایل ارسباران)، قره پاپاق، شاهسون بغدادی، مغان و یارم طاقلو و .... تشكیل می¬دهند.
دو-حوزه عشایری جنوب و جنوب غرب: این حوزه شامل مناطق ملی فارسستان، عربستان، لرستان، لارستان و بلوچستان (شامل استانهای چهار محال و بختیاری، فارس، اصفهان، كهگیلویه و بویراحمد، بوشهر، یزد، خوزستان، كرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان) می باشد.
تعدادی از هویتهای عشایری ترك این حوزه عبارتند از: قشقائی، خمسه (ایناللو، بهارلو، نفر، ...)، افشار، بوچاقچی، آغاجری، قاجار، كنگرلو، چهرازی، لره كی، بهارلو، سیرجان، قرائی، گوندوزلو، رائینی، ....
تعدادی از ایلات كوچنده ترك این حوزه جغرافیایی را ایلات قشقایی، خمسه، فارسیمدان، كشكولی، دره شوری، افشار، قرایی، بچاقچی و ... تشكیل می¬دهند. این حوزه، اكثریت عشایر كوچنده ترك كشور را در خود جای داده است.
سه-حوزه عشایری شمال شرق: این حوزه شامل استانهای خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، مازندران، گلستان و سمنان می باشد.
تعدادی از هویتهای عشایری ترك این حوزه عبارتند از: گرایلو، قرائی، آینالو، مهینه ای، تمیرلو، ناردین، گوداری، گوارسی، آلی ایلی، قاراقویونلو، بیات، قاراچورلو، ایمورلو، بوكانلو، جویانلو، بورانلو، قلیجانلو، ...
جامعه تحلیل رونده عشایر كوچنده ترك:
تا یك قرن پیش در ایران، تغییر و تحولات سیاسی كلان كشور توسط دولتهای تركی آزربایجانی كه خانواده حاكمشان دارای منشاء ایلی بود مانند ایلدنیزلی، قاراقویونلو، آغ قویونلو، صفوی، آفشار و قاجار رقم زده می شد. در كل ایران نیز در قرن نوزده بیش از ٣٠ درصد از كل جمعیت كشور را عشایر كوچنده تشكیل می¬داد. اما طی سده اخیر به موازات تغییرات سیاسی و اجتماعی در كشور، در نسبت سه الگوی زیستی عشایری، شهری و روستائی نیز دگرگونی حاصل شد. نتیجتا جامعه عشایری بتدریج جایگاه و سیطره نظامی، سیاسی و اقتصادی خود در كشور را از دست داد، به صورت جامعه ای پیرامونی و اقماری در آمد و به سرعت رو به اضمحلال رفت. بگونه-ای كه بر اساس نتایج آمارگیری سال ١٣٦٦ توسط مركز آمار ایران، اكنون عشایر كوچنده با ٢٠٠،٠٠٠ خانوار عشایری كوچنده، و جمعیتی حدود ١،٣٠٠،٠٠٠ نفر صرفا ٢ درصد كل جمعیت كشور را به خود اختصاص می-دهند.
در همخوانی با سیر نزولی وزنه جمعیتی عشایر كوچنده در كل ایران، وزنه جمعیتی عشایر كوچنده در میان تركان نیز كاهش یافته است. در واقع در میان ملل عمده ساكن در ایران، ملت ترك پس از فارسها دارای كمترین درصد عشایر كوچنده است. در حال حاضر ملل دارای بیشترین درصد منسوبیت ایلی و عشایری ایران به ترتیب نزولی عبارتند از ١-بلوچ، ٢-تركمن، ٣-عرب، ٤-كرد ٥-لر، ٦-ترك، ٧-فارس. درصد متوسط عشایر كوچنده ترك نسبت به كل جمعیت تركان منطقه در كل ایران حداكثر ٢-٣؛ در آزربایجان جنوبی اندكی كمتر از متوسط ٢-٣ درصد و در جنوب- مركز ایران اندكی بیشتر از آن است.
خلق ترك ساكن در ایران، از سه زیرگروه جغرافیائی مشخص تشكیل یافته است:
یك-زیرگروه جغرافیائی شمال غرب: بدنه اصلی ملت ترك در ایران در ناحیه شمال غرب كشور ساكن است. این منطقه كه در ادبیات سیاسی"آزربایجان جنوبی" نامیده می شود مركز ثقل تركزبانان ساكن در ایران می باشد. آزربایجان جنوبی كمابیش معادل "مملكت آزربایجان" در نظام سنتی و بومی "ممالك محروسه" دولتهای توركی سلجوقی تا قاجاری است. "مملكت آزربایجان" و یا "آزربایجان جنوبی" اقلا شامل همه "آزربایجان ائتنیك" است. برخی آنرا معادل "آزربایجان تاریخی" و یا "آزربایجان سیاسی" كه هر دو بزرگتر از "آزربایجان ائتنیك" می باشند دانسته اند. زیرگروه جغرافیائی شمال غرب و یا "آزربایجان ائتنیك" شامل بخشهای پیوسته ترك نشین شمال غرب كشور پیش از سالهای ١٩٠٦-١٩٠٥ یعنی سال شكست جنبش مشروطه و آغاز حاكمیت عملی قومیتگرائی فارسی بر بروكراسی، دولت و جامعه ایران است. آزربایجان ائتنیك نواحی ترك نشین استانهای دوازده گانه امروزی آزربایجان شرقی (همه)، آزربایجان غربی (اكثر)، اردبیل (همه)، زنجان (همه)، همدان (اكثر)، قزوین (همه)، مركزی (اكثر)، گیلان (بخشی)، كردستان (بخشی)، تهران (بخشی)، قم (بخشی) و كرمانشاهان (بخشی) را در بر می گیرد و متروپل تهران را نیز شامل می شود. اكثریت مطلق تركان متعلق به این زیرگروه جغرافیائی ملت ترك به لهجه آزربایجانی و اندكی نیز به لهجه سنقری زبان تركی متكلم اند.
دو- زیرگروه جغرافیائی شمال شرق: این زیرگروه جغرافیائی، تركان پراكنده در استانهای امروزی خراسان شمالی، خراسان رضوی، گلستان، مازندران، سمنان و خراسان جنوبی را شامل می شود. تركان متعلق به این زیرگروه جغرافیائی به دو گروه لهجه خراسانی و آزربایجانی زبان تركی متكلم اند. این زیرگروه جغرافیائی شامل "افشاریورد" (ناحیه پیوسته ترك نشین در شمال شرق ایران) نیز می باشد.
سه- زیرگروه جغرافیائی جنوب-مركز ایران: این زیرگروه جغرافیائی همه تركان ایران به جز دو زیرگروه جغرافیائی شمال غرب و شمال شرق ایران را شامل می گردد. اكثریت مطلق تركان متعلق به این زیرگروه جغرافیائی به گروه لهجه های آزربایجانی و اندكی (ابولوردی) به لهجه خراسانی زبان تركی متكلم است. این زیرگروه جغرافیائی شامل "قاشقای یورد" (ناحیه پیوسته ترك نشین در جنوب ایران) نیز می باشد.
تركهای ساكن در شمال غرب كشور و یا آزربایجان جنوبی كه شامل كلان شهر تهران نیز می باشد، ٨٠،٣% از كل خلق ترك ساكن در ایران (اقلا ٢٩،٠% از كل جمعیت ایران)؛ تركهای ساكن در جنوب ایران ١١،٦% از كل خلق ترك ساكن در ایران (اقلا ٤،٢% از كل جمعیت ایران)؛ و تركهای ساكن در شمال شرق كشور ٨،١% از كل خلق ترك ساكن در ایران (اقلا ٢،٩% از كل جمعیت ایران) را تشكیل می دهند. با این حساب شمار تركهای ایران، اقلا ٣٦،١% از كل جمعیت ایران و یا بیش از یك سوم آن است.
سه زیرگروه لهجه ای خلق ترك در ایران:
در ایران به شش زبان از زبانهای عضو خانواده زبانهای توركی (Turkic) سخن گفته می شود. این زبانها عبارتند از تركی (Turkish)، تركمنی، خلجی، قزاقی، ازبكی و اویغوری. در اینجا به دو نكته می بایست توجه كرد. نخست آنكه "توركی"Turkic نام خانواده زبانی و "تركی"Turkish نام یكی از زبانهای داخل در این خانواده زبانی است. دوم آنكه مراد از زبان "تركی" در اینجا شاخه شرقی اوغوز غربی است. (شاخه غربی اوغوز غربی، كه آن هم زبان تركی نامیده می شود لهجه های عثمانی-تركیه ای اند و در ایران رایج نیستند). زبان تركی، كه زبان اول ایران به لحاظ شمار متكلمین آن است، در این كشور دارای سه گروه لهجه های "آزربایجانی"، "خراسانی" و "سنقری می باشد. این وضعیت مشابه وضعیت زبان كردی در ایران است كه در این كشور دارای سه گروه لهجه های كرمانجی، سورانی و جنوبی (كلهری، كرمانشاهی و...) می باشد با این تفاوت كه فرق بین لهجه های آزربایجانی، سنقری و خراسانی زبان تركی بسیار كمتر از فرق بین لهجه های كرمانجی، سورانی و جنوبی زبان كردی است.
گروههای لهجه ای زبان تركی در ایران عبارتند از:
یك-گروه لهجه های آزربایجانی زبان تركی: این گروه، پرمتكلمترین لهجه زبان تركی بوده و زبان اكثریت مطلق خلق ترك در ایران است. این گروه لهجه ها، زبان دو زیرگروه جغرافیائی "شمال غرب" (آزربایجان جنوبی)، و "مركز- جنوب ایران" است و به این اعتبار، لهجه ای سراسری می باشد. لهجه های گوناگون تركان ساكن در جنوب و مركز ایران (به جز ابیوردی)، فارغ از منشاء ایلی و یا تباری متكلمینشان، همه جزء گروه لهجه های آزربایجانی زبان تركی شمرده می شوند. لهجه های آزربایجانی زبان تركی، همچنین زبان همه تركان منسوب به شاخه غرقی اوغوز غربی ساكن در قفقاز (آزربایجان، ارمنستان، گرجستان، داغستان) ، آسیای صغیر (شرق تركیه) و خاورمیانه (عراق، سوریه، اردن، ...) بوده و به این اعتبار زبانی منطقه ای است.
ب-گروه لهجه سنقری" زبان تركی: این گروه كه كم متكلمترین لهجه زبان تركی است در واقع لهجه ای ویژه از گروه لهجه های آزربایجانی زبان تركی می باشد. این لهجه منحصرا در یك منطقه مشخص آزربایجان یعنی در بخشهای آزربایجانی استان كرمانشاهان (عمدتا شهرستان سنقر) در شمال غرب كشور بكار میرود. این گروه لهجه ای منحصرا در آزربایجان جنوبی و ایران رایج است.
ج-گروه لهجه های خراسانی" زبان تركی: این گروه در شمال شرق ایران در منطقه ملی موسوم به "افشار یورد" و یا "سلجوق" مركب از بخشهای ترك نشین استانهای امروزی خراسان شمالی، گلستان، مازندران، خراسان رضوی، خراسان جنوبی و بخشهائی از استان سمنان رایج می باشد. علاوه بر آن، گروههایی چند از خلق ترك كه به لهجه خراسانی زبان تركی و یا لهجه های نزدیك به آن متكلمند در خارج خراسان و در دیگر نقاط ایران نیز یافت میشوند. به عنوان نمونه لهجه تركان ابیوردی ساكن در استان فارس، یكی از لهجه های زبان تركی است كه علی رغم سكونت متكلمین آن در جنوب ایران، در میان گروه لهجه های خراسانی زبان تركی و یا لهجه های مابین خراسانی و آزربایجانی جای داده میشود. این گروه لهجه ای منحصرا در ایران رایج است.
متكلمین به لهجه های آزربایجانی زبان تركی در خارج آزربایجان
در ایران متكلمین به لهجه های آزربایجانی زبان تركی در خارج آزربایجان را میتوان به سه بخش تقسیم كرد:
١-گروههای تاریخی پیش-آزربایجانی: اینها گروههای تاریخی و بومی ترك هر منطقه اند كه از دیرباز، به ویژه در دوره امپراتوریهای توركی غزنوی-سلجوقی-خوارزمشاهی-موغولی در این نقاط سكونت نموده اند و به یكی از لهجه های پیش-آزربایجانی سخن میگویند.
٢-گروههای تاریخی آزربایجانی: گروههای تاریخی و بومی ترك هر منطقه اند كه در دوره امپراتوریهای تركی قاراقویونلو-آغ قویونلو-صفوی-افشاری در این نقاط سكنی گزیده و به یكی از لهجه های آزربایجانی سخن میگویند. خاستگاه تباری و مسقط الراس همه گروههای تاریخی آزربایجانی؛ تركیه (آزربایجان تركیه)، جمهوری آزربایجان، عراق-سوریه و آزربایجان جنوبی است.
٣-گروههای مهاجر آزربایجانی: گروههای مهاجر متكلم به لهجه های آزربایجانی اند كه در قرون نوزده و بیست و در دو دوره قاجار و پهلوی از آزربایجان جنوبی به این نقاط مهاجرت نموده اند.
اغلب تركان خراسان و بخشهائی از تركان ایران مركزی (استان اصفهان، ....) از گروههای تاریخی پیش آزربایجانی اند. و اما در مورد تركان ساكن در جنوب و مركز ایران، هرچند بدنه اصلی این دسته را گروههای تاریخی آزربایجانی تشكیل می دهند، اما آنها به لحاظ تباری و لهجه ای، در اصل تركیب سه گروه مذكورند، یعنی اساس آنها را گروههای تاریخی آزربایجانی كه با گروههای تاریخی پیش-آزربایجانی و گروههای مهاجر آزربایجانی آمیخته شده اند تشكیل می دهد.
سه حوزه عشایری خلق ترك:
عشایر ترك ساكن در ایران را می¬توان در سه حوزه تقسیم بندی كرد. این تقسیم بندی در انطباق با زیرگروههای جغرافیائی خلق ترك ساكن در این كشور می باشد. قابل ذكر است كه گروههای داخل در این حوزه ها، تنها شامل آن بخش از خلق ترك است كه هنوز هویت ایلی خود را حفظ نموده اند. امروز صرفا بخش كوچك و تقلیل یابنده ای از گروههائی كه هویت ایلی خود را همچنان حفظ نموده اند دارای حیات كوچرو می باشند:
یك-حوزه عشایری شمال غرب و یا آزربایجان جنوبی: این حوزه كه منطبق بر آزربایجان ائتنیك است شامل استانهای آزربایجان غربی، آزربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، همدان، تهران، قم، قزوین، زنجان، مركزی، كردستان و كرمانشاه می¬باشد.
تعدادی از هویتهای عشایری ترك این حوزه عبارتند از: شاهسئوه ن (شاهسون)، قاجار، قاراپاپاق (قره پاپاق)، قاراداغلو (قره داغ)، قاراگؤزلو (قره گوزلو)، قاراقویونلو (قره قوینلو)، خدابنده لو (خارابانتو-خیرماندالی)، یاریم تاقلی (یارم طاقلو)، ....
تعدادی از ایلات ترك هنوز كوچنده در این حوزه را ایلات شاهسون، قره داغ (ایل ارسباران)، قره پاپاق، شاهسون بغدادی، مغان و یارم طاقلو و .... تشكیل می¬دهند.
دو-حوزه عشایری جنوب و جنوب غرب: این حوزه شامل مناطق ملی فارسستان، عربستان، لرستان، لارستان و بلوچستان (شامل استانهای چهار محال و بختیاری، فارس، اصفهان، كهگیلویه و بویراحمد، بوشهر، یزد، خوزستان، كرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان) می باشد.
تعدادی از هویتهای عشایری ترك این حوزه عبارتند از: قشقائی، خمسه (ایناللو، بهارلو، نفر، ...)، افشار، بوچاقچی، آغاجری، قاجار، كنگرلو، چهرازی، لره كی، بهارلو، سیرجان، قرائی، گوندوزلو، رائینی، ....
تعدادی از ایلات كوچنده ترك این حوزه جغرافیایی را ایلات قشقایی، خمسه، فارسیمدان، كشكولی، دره شوری، افشار، قرایی، بچاقچی و ... تشكیل می¬دهند. این حوزه، اكثریت عشایر كوچنده ترك كشور را در خود جای داده است.
سه-حوزه عشایری شمال شرق: این حوزه شامل استانهای خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، مازندران، گلستان و سمنان می باشد.
تعدادی از هویتهای عشایری ترك این حوزه عبارتند از: گرایلو، قرائی، آینالو، مهینه ای، تمیرلو، ناردین، گوداری، گوارسی، آلی ایلی، قاراقویونلو، بیات، قاراچورلو، ایمورلو، بوكانلو، جویانلو، بورانلو، قلیجانلو، ...
جامعه تحلیل رونده عشایر كوچنده ترك:
تا یك قرن پیش در ایران، تغییر و تحولات سیاسی كلان كشور توسط دولتهای تركی آزربایجانی كه خانواده حاكمشان دارای منشاء ایلی بود مانند ایلدنیزلی، قاراقویونلو، آغ قویونلو، صفوی، آفشار و قاجار رقم زده می شد. در كل ایران نیز در قرن نوزده بیش از ٣٠ درصد از كل جمعیت كشور را عشایر كوچنده تشكیل می¬داد. اما طی سده اخیر به موازات تغییرات سیاسی و اجتماعی در كشور، در نسبت سه الگوی زیستی عشایری، شهری و روستائی نیز دگرگونی حاصل شد. نتیجتا جامعه عشایری بتدریج جایگاه و سیطره نظامی، سیاسی و اقتصادی خود در كشور را از دست داد، به صورت جامعه ای پیرامونی و اقماری در آمد و به سرعت رو به اضمحلال رفت. بگونه-ای كه بر اساس نتایج آمارگیری سال ١٣٦٦ توسط مركز آمار ایران، اكنون عشایر كوچنده با ٢٠٠،٠٠٠ خانوار عشایری كوچنده، و جمعیتی حدود ١،٣٠٠،٠٠٠ نفر صرفا ٢ درصد كل جمعیت كشور را به خود اختصاص می-دهند.
در همخوانی با سیر نزولی وزنه جمعیتی عشایر كوچنده در كل ایران، وزنه جمعیتی عشایر كوچنده در میان تركان نیز كاهش یافته است. در واقع در میان ملل عمده ساكن در ایران، ملت ترك پس از فارسها دارای كمترین درصد عشایر كوچنده است. در حال حاضر ملل دارای بیشترین درصد منسوبیت ایلی و عشایری ایران به ترتیب نزولی عبارتند از ١-بلوچ، ٢-تركمن، ٣-عرب، ٤-كرد ٥-لر، ٦-ترك، ٧-فارس. درصد متوسط عشایر كوچنده ترك نسبت به كل جمعیت تركان منطقه در كل ایران حداكثر ٢-٣؛ در آزربایجان جنوبی اندكی كمتر از متوسط ٢-٣ درصد و در جنوب- مركز ایران اندكی بیشتر از آن است.