فتـوّت و جوانمـردی

[baroon]

فتــــوّت و جوانمــــردی
​

در برخی از آیات و احادیث اشاراتی به فتوّت و مروّت شده است. حضرت ابراهیم و حضرت یوسف و اصحاب کهف در قرآن با لقب «فتی» توصیف شده اند.

برخی از محقّقان معتقدند که اغلب فتیان از قبیله ی «بُجَیله» از شیعیان و محبّان علی (ع) بودند و خود را منسوب به آن حضرت می دانند و او را «فتی المطلق» (= شاه مردان) می خوانند.

مخالفت شدید بنی امیّه و عبّاسیان با اولاد علی سبب شد که فتوّت از قرن چهارم هجری در قلمرو جغرافیایی محبّان و پیروان علی شیوع و نیرو پیدا کند.
وجود فتیان در خراسان، ایران، سوریه و مصر هم حاکی از همین امر است.

آنان که سلسله ی فتوّت را به حضرت محمّد متّصل می کنند و مشایخ اهل فتوّت را «اخی» (= برادر من) می خوانند، بر این عقیده اند که کمر علی را محمّد (ص) بسته، بر وی ازار پوشانده و او را برادر خود خوانده است.

حسام الدّین چلبی و پدرش در قونیّه از بزرگان فتوّت محسوب می شدند.

فتیان پای بندی خاصّی به مسائل اخلاقی داشتند و درصورت لزوم برای دفاع از عقیده و وطن مسلّح می شدند و علیه مخالفان می جنگیدند.

ابو مسلم خراسانی برای برانداختن امویان و صلاح الدّین ایّوبی برای جنگ با صلیبیان قیام کردند و گروهی از اهل فتوّت که آنان « متطوعه » یا «مطوعه» می نامیدند در ادوار مختلف به پا خاسته، با متجاوزان به ارض و مرز اسلامی مبارزه کردند؛ از این رو محبوبیّت یافتند.

عدّه ای از حکّام مثل النّاصرلدین الله نیز به سلک جوانمردان درآمده اند.

 

[baroon]

فتوّت شعبه ای از ملامت و نفی خود دربرابر خلق است و با توجّه به تعاریفی که از فتوّت در ترجمه ی رساله ی قشیریه و منابع دیگر آمده است، پیوند نزدیک آن با تصوّف ثابت می شود؛ گرچه تفاوت هایی هم دارد.



سعدی گفته است:

جوانمردی و لطف است آدمیّت
همین نقش هیولایی مپندار
​

ابوعلی دقّاق گفت:
«کمال فتوّت خُلق رسول (ص) راست که روز قیامت همگنان گویند: نفسی نفسی و رسول (ص) گوید: امّتی امّتی»


حارث محاسب گفت:
«جوانمردی آن بود که داد بدهد و داد نخواهد.»


عنصرالمعالی باب چهل و چهارم قابوسنامه را به آیین جوانمردی اختصاص داده و در تعریف آن گفته است:
«... اصل جوانمردی سه چیز است: یکی آنکه هرچه بگویی بکنی، و دیگر آنکه خلاف راست نگویی، سوم آنکه شکیب را کار بندی.»

 

[baroon]

شرایط ارادت در فتوّت پنج است:
توبه ی صدق
ترک علایق و اَشغال دنیا
زبان راست
اقتدای درست
در مراد بر خود بستن


***

جوانمردان دو دسته اند:
قولی: که به صدق قول، خواستار جوانمردی باشد.
سیفی: که از راه مردمی و پُردلی شمشیر زند.


***

شرایط پذیرفتن جوانمردی:
قیام
خوردن نمک و آب
میان بستن
دستوری دادن
ازار پای پوشیدن

 

[baroon]

جوانمردان ایرانی محلّ اجتماع خود را « زاویه » ، « تکیه » ، « پاتوق» ( = پای علم ) می گفتند و در مقابل مرقّع صوفیان « سراویل فتوّت » می پوشیدند.


به هرحال « جوانمردی » در ایران سابقه ی دیرین دارد. عیّاران (=ای یاران) در تاریخ اجتماعی مردم نقش مفید و مؤثّری داشتند و در قحط سالی و گرفتاری ها و بروز سیل و هجوم دشمن دامن همّت به کمر می زدند و به رفع مشکلات مردم می پرداختند. اینان با نام های اسفهسالاران، کلوها، پهلوانان و ... دست بیچارگان را می گرفتند. نیز به نظم محلّه و شهر خود کمک می کردند.
چون جوانمردان در آغاز از طبقه ی عادّی و تقریباً پایین جامعه بودند، جزو عارفان اهل معنی شمرده نمی شدند، امّا احترام آنان به انسان و انسانیّت و گذشت و فداکاری آنان نسبت به خلق خدا سبب شد که فتوّت شرطی از شرایط تصوّف باشد و با آداب و رسومی خاصّ و پسندیده پیروانی پیدا کند.

ابوعبداالرّحمان سُلَمی در کتاب « الفتوة » به ذکر و تحقیق در آداب و رسوم و شرایط فتوّت پرداخته و پس از او بسیاری از صوفیان و محقّقان « فتوّت نامه » نوشته و به بررسی احوال و اقوال اعمال جوانمردان همّت گماشته اند[SUP]1[/SUP].


عطّار در معنی و شرایط فتوّت گفته است :

چنین گفتند پیران مقدّم
که از مردی زدندی در میان دم
که هفتاد و دو شد شرط فتوّت
یکی زان شرط ها باشد مروّت
نخستین راستی را پیشه کردن
چو نیکان از بدی اندیشه کردن
فتوّت چیست؟ داد خلق دادن
به پای دستگیری ایستادن
فتوّت دار چون شمع است در جمع
ازآن سوزد میان جمع چون شمع[SUP]2[/SUP]
​

---------------------------------

[1]. رک : فتوّت نامه سلطانی/ به اهتمام دکتر محجوب، بنیاد فرهنگ . رسائل جوانمردان/ مرتضی صرّاف . آیین جوانمردان / هانری کربن، ترجمه ی احسان نراقی
[2] فتوّت نامه ، ضمن دیوان ، به اهتمام سعید نفیسی.
​