مقدمه
در مقالات 1 و 2 از «مجموعه مقالات مدیریت فناوری نانو»، راجع به مفاهیم دانش، فناوری، خلاقیت، نوآوری و اختراع مطالبی را آموختیم. از آن جایی که مفهوم اختراع از اهمیت زیادی برخوردار است، در این مقاله نیز به بررسی ابعاد دیگری از آن خواهیم پرداخت.
همان طور که در قبل گفتیم، اختراع هنگامی شکل می‌گیرد که یک خلاقیت یا ایده‌ی جدید، به مرحله‌ی عملی و کاربردی برسد. بدین ترتیب، یک اختراع یا ابداع اتفاق می‌افتد. سالانه در جهان هزاران اختراع شکل می‌گیرد، اما فقط تعداد اندکی از آنها هستند که شناخته می‌شوند و مورد توجه سایرین قرار می‌گیرند. البته، بسیاری از مخترعین بلافاصله پس از اختراع، نسبت به ثبت آن اختراع به نام خودشان اقدام می‌کنند. ثبت اختراع اگر چه هزینه‌هایی را به مخترع تحمیل می‌کند (این هزینه‌ها گاهی چندان زیاد نیست. مثلا در ایران با چند ده هزار تومان می‌توان یک اختراع را ثبت کرد. اما گاهی ثبت یک اختراع مثلا در اروپا یا امریکا چند میلیون تومانی آب می‌خورد!)، اما مزایا و حقوقی را نیز برای او ایجاد می‌کند که به آن حقوق مالکیت فکری (Intellectual Property که به اختصار IP هم نامیده می‌شود) می‌گویند.
در این مقاله قصد داریم راجع به دو مفهوم صحبت کنیم. این دو مفهوم عبارتند از پتنت و مالکیت فکری. 2. پَتِنت چیست؟
پتنت (Patent) سندی است که از طرف موسسات دولتی در هر کشور صادر می‌شود، و بر اساس آن مخترع می‌تواند از طریق مراجع قانونی از اختراع خود برای مدت محدود (در حال حاضر به مدت 20 سال)، و فقط در کشوری که آن را ثبت کرده، حفاظت کند. این بدان معنا است که، قوانین ثبت اختراع برای هر کشور فقط در همان کشور اعتبار دارد. البته پتنت شدن یک اختراع به معنای نوآوری نیست. چرا که همان طور که در مقاله‌ی قبل گفتیم، ایجاد نوآوری مستلزم تولید آن و کسب سود است که الزاما برای هر اختراعی اتفاق نمی‌افتد. برای پتنت شدن یک اختراع، 4 شرط لازم است که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم. 2-1- جدید بودن اثر
مهمترین و بدیهی‌ترین شرط ثبت یک اختراع به عنوان پتنت، جدید بودن آن است. یعنی در گذشته هیچ نمونه‌ای از این اثر و مشابه آن وجود نداشته باشد. یعنی حتی خود مخترع هم حق ندارد قبل از پتنت کردن اختراعش راجع به آن صحبت کند! 2-2- داشتن کاربرد صنعتی
علاوه بر این که اختراع باید توجیه اقتصادی داشته باشد، باید بتوان آن را تولید کرد و در صنعت به کار گرفت. یعنی اختراع فقط نباید یک کار آزمایشگاهیِ صِرف باشد. 2-3- وجود گام ابتکاری در اختراع
مخترع باید بتواند اثبات کند که اختراع او نتیجه‌ی یک امر بدیهی نیست. در واقع؛ مخترع باید بتواند نشان دهد اختراع او مشکلی از مشکلات موجود را برطرف می‌کند. 2-4- افشای کامل اختراع
مخترع باید روش ساخت، و جزئیات اختراع خود را به طور کامل، شفاف و بدون نقص افشا کند، به گونه‌ای که سازمان ثبت‌کننده را نسبت به این موضوع قانع کند. این ویژگی دلایل مختلفی دارد. اولاً، بدین ترتیب سازمان ثبت اختراع می‌تواند به خوبی از اختراع موردنظر حمایت و حفاظت کند. ثانیاً، با افشای جزئیات اختراع، رشد و توسعه‌ی دانش، فناوری و نوآوری شتاب می‌گیرد.
باید توجه کنیم که احراز همه‌ی شرایط بالا برای ثبت اختراع لازم است، و اگر هر یک از این شرایط محرز نشود، اختراع، پتنت نمی‌شود و هیچ حمایت حقوقی از آن انجام نمی‌شود. هم‌چنین، یادآوری این نکته هم خالی از لطف نیست که منظور از اختراع، محصولِ جدید، یا فرآیند جدید برای تولید محصول، یا کاربرد جدید برای محصول موجود است. بنابراین، نظریات و فرمول‌های علمی و دستاوردهای دانش را نمی‌توان پتنت کرد!
3. مالکیت فکری
مالکیت فکری، حقوقی است که به صاحبان آن، حقِ استفاده و کسب سود را از دارایی‌های معنوی خود می‌دهد. یکی از مواردی که موجب ایجاد حق مالکیت فکری می‌شود، اختراع است. مخترعینی که اختراع خود را پتنت می‌کنند، دارای حق مالکیت فکری می‌شوند. بر این اساس، مالک پتنت می‌تواند تصمیم بگیرد که چه کسی می‌تواند یا نمی‌تواند اختراع او را تجاری کند و از آن استفاده کند. او هم‌چنین، می‌تواند حق امتیاز استفاده از پتنت را به صورت کلی یا جزئی به فرد دیگری واگذار کند. البته همه‌ی این حقوق فقط تا هنگامی معتبر است که تاریخ پتنت انقضا نشده است (معمولاً 20 سال).
قوانین مالکیت فکری در جهان از اواخر قرن نوزدهم میلادی شکل گرفت، و به تدریج در کشورهای گوناگون نیز رسمیت یافت. اولین قانون مالکیت فکری در ایران نیز در سال 1310 خورشیدی به تصویب رسیده است. البته پس از آن قوانین کامل‌تری نیز تدوین و تصویب شده است. 4. جمع‌بندی
در این مقاله، راجع به مفهوم پتنت و شرایط تبدیل شدن یک اختراع به پتنت مطالبی را آموختیم. هم‌چنین، از بخشی از حقوقی که صاحب پتنت دارد و به آن حقوق مالکیت فکری می‌گوییم، آگاه شدیم.
در مقالات 1 و 2 از «مجموعه مقالات مدیریت فناوری نانو»، راجع به مفاهیم دانش، فناوری، خلاقیت، نوآوری و اختراع مطالبی را آموختیم. از آن جایی که مفهوم اختراع از اهمیت زیادی برخوردار است، در این مقاله نیز به بررسی ابعاد دیگری از آن خواهیم پرداخت.
همان طور که در قبل گفتیم، اختراع هنگامی شکل می‌گیرد که یک خلاقیت یا ایده‌ی جدید، به مرحله‌ی عملی و کاربردی برسد. بدین ترتیب، یک اختراع یا ابداع اتفاق می‌افتد. سالانه در جهان هزاران اختراع شکل می‌گیرد، اما فقط تعداد اندکی از آنها هستند که شناخته می‌شوند و مورد توجه سایرین قرار می‌گیرند. البته، بسیاری از مخترعین بلافاصله پس از اختراع، نسبت به ثبت آن اختراع به نام خودشان اقدام می‌کنند. ثبت اختراع اگر چه هزینه‌هایی را به مخترع تحمیل می‌کند (این هزینه‌ها گاهی چندان زیاد نیست. مثلا در ایران با چند ده هزار تومان می‌توان یک اختراع را ثبت کرد. اما گاهی ثبت یک اختراع مثلا در اروپا یا امریکا چند میلیون تومانی آب می‌خورد!)، اما مزایا و حقوقی را نیز برای او ایجاد می‌کند که به آن حقوق مالکیت فکری (Intellectual Property که به اختصار IP هم نامیده می‌شود) می‌گویند.
در این مقاله قصد داریم راجع به دو مفهوم صحبت کنیم. این دو مفهوم عبارتند از پتنت و مالکیت فکری. 2. پَتِنت چیست؟
مهمترین و بدیهی‌ترین شرط ثبت یک اختراع به عنوان پتنت، جدید بودن آن است. یعنی در گذشته هیچ نمونه‌ای از این اثر و مشابه آن وجود نداشته باشد. یعنی حتی خود مخترع هم حق ندارد قبل از پتنت کردن اختراعش راجع به آن صحبت کند! 2-2- داشتن کاربرد صنعتی
علاوه بر این که اختراع باید توجیه اقتصادی داشته باشد، باید بتوان آن را تولید کرد و در صنعت به کار گرفت. یعنی اختراع فقط نباید یک کار آزمایشگاهیِ صِرف باشد. 2-3- وجود گام ابتکاری در اختراع
مخترع باید بتواند اثبات کند که اختراع او نتیجه‌ی یک امر بدیهی نیست. در واقع؛ مخترع باید بتواند نشان دهد اختراع او مشکلی از مشکلات موجود را برطرف می‌کند. 2-4- افشای کامل اختراع
مخترع باید روش ساخت، و جزئیات اختراع خود را به طور کامل، شفاف و بدون نقص افشا کند، به گونه‌ای که سازمان ثبت‌کننده را نسبت به این موضوع قانع کند. این ویژگی دلایل مختلفی دارد. اولاً، بدین ترتیب سازمان ثبت اختراع می‌تواند به خوبی از اختراع موردنظر حمایت و حفاظت کند. ثانیاً، با افشای جزئیات اختراع، رشد و توسعه‌ی دانش، فناوری و نوآوری شتاب می‌گیرد.
باید توجه کنیم که احراز همه‌ی شرایط بالا برای ثبت اختراع لازم است، و اگر هر یک از این شرایط محرز نشود، اختراع، پتنت نمی‌شود و هیچ حمایت حقوقی از آن انجام نمی‌شود. هم‌چنین، یادآوری این نکته هم خالی از لطف نیست که منظور از اختراع، محصولِ جدید، یا فرآیند جدید برای تولید محصول، یا کاربرد جدید برای محصول موجود است. بنابراین، نظریات و فرمول‌های علمی و دستاوردهای دانش را نمی‌توان پتنت کرد!
| یک پرسش: مقاله یا اختراع؟! همان‌طور که می‌دانید، یکی از ابزارهای اندازه‌گیری تولید دانش در کشورها، تعداد مقالاتی است که محققین هر کشور، که غالبا اساتید و دانشجویان هستند، در مجلات معتبر بین‌المللی (ISI) منتشر می‌کنند. مثلا جایگاه ایران را می‌توان نسبت به سایر کشورها در تولید دانش نانو، با استفاده از این شاخص اندازه‌گیری کرد. مشابه آن، یکی از ابزارهای اندازه‌گیری تجاری‌سازی دانش و فناوری در کشورها نیز، تعداد اختراعاتی (Patents) است که در آن کشورها ثبت می‌شود. به طور مثال، تعداد اختراعاتی که توسط ایرانیان در حوزه‌ی فناوری نانو در ایران، یا اروپا یا امریکا ثبت شده است. تصور کنید شما هنگام تحقیق در حوزه‌ی فناوری نانو، متوجه موضوع جدیدی شده‌ایدکه هم قابلیت نگارش مقاله، و هم قابلیت ثبت به عنوان اختراع را دارد، و جستجوی شما در بانک‌های اطلاعاتی نشان می‌دهد که قبل از شما کسی این موضوع را متوجه نشده است؛ در این وضعیت، شما ابتدا دست به نگارش مقاله‌ی علمی می‌زنید و اقدام به انتشار آن به نام خودتان می‌کنید، یا ابتدا اختراعتان را با نام خودتان ثبت می‌کنید؟ الف) ابتدا مقاله‌ی علمی منتشر می‌کنم، چون ارزش مقالات علمی خیلی بیشتر از ثبت اختراع است. ب) ابتدا اختراع ثبت می‌کنم، چون اگر مقاله منتشر شود دیگر امکان ثبت اختراع نیست. پ) ابتدا مقاله‌ی علمی منتشر می‌کنم، چون اگر اختراع ثبت کنم دیگران موضوع را متوجه می‌شوند و با نام خودشان مقاله منتشر می‌کنند. ت) ابتدا اختراع ثبت می‌کنم، چون اگر مقاله منتشر کنم دیگران موضوع را متوجه می‌شوند و با نام خودشان اختراع را ثبت می‌کنند. پاسخ: می‌دانید این موضوعی است که عده‌ای به دلیل ندانستن آن حق ثبت اختراع را از خود سلب کرده‌اند! هر ابتكار الزاماً قابليت ثبت به عنوان يك اختراع را ندارد، يا حتي ممكن است كه اين امكان به دليل بي‌اطلاعي مخترع از شرايط ثبت اختراع، از بين برود. اگر مقاله‌ای درباره‌ی موضوعی منتشر شود، شرط جدید بودن اثر از بین می‌رود و نمی‌توان اختراع را به صورت پتنت ثبت کرد. حتی اگر مقاله با نام خودتان منتشر شود. بنابراین، گزینه‌ی (2) پاسخ درست می‌باشد. |
3. مالکیت فکری
مالکیت فکری، حقوقی است که به صاحبان آن، حقِ استفاده و کسب سود را از دارایی‌های معنوی خود می‌دهد. یکی از مواردی که موجب ایجاد حق مالکیت فکری می‌شود، اختراع است. مخترعینی که اختراع خود را پتنت می‌کنند، دارای حق مالکیت فکری می‌شوند. بر این اساس، مالک پتنت می‌تواند تصمیم بگیرد که چه کسی می‌تواند یا نمی‌تواند اختراع او را تجاری کند و از آن استفاده کند. او هم‌چنین، می‌تواند حق امتیاز استفاده از پتنت را به صورت کلی یا جزئی به فرد دیگری واگذار کند. البته همه‌ی این حقوق فقط تا هنگامی معتبر است که تاریخ پتنت انقضا نشده است (معمولاً 20 سال).
قوانین مالکیت فکری در جهان از اواخر قرن نوزدهم میلادی شکل گرفت، و به تدریج در کشورهای گوناگون نیز رسمیت یافت. اولین قانون مالکیت فکری در ایران نیز در سال 1310 خورشیدی به تصویب رسیده است. البته پس از آن قوانین کامل‌تری نیز تدوین و تصویب شده است. 4. جمع‌بندی
در این مقاله، راجع به مفهوم پتنت و شرایط تبدیل شدن یک اختراع به پتنت مطالبی را آموختیم. هم‌چنین، از بخشی از حقوقی که صاحب پتنت دارد و به آن حقوق مالکیت فکری می‌گوییم، آگاه شدیم.