موقعیت جغرافیایی:
آبادی زرشوران در ۳۱ کیلومتری شمال تکاب ،در چهار گوش ۱:۲۵۰۰۰۰زمین شناسی تکاب که با مختصات جغرافیایی عرض ۳۶-۳۷ درجه وطول?۳۰ ?۴۶ - ۴۸ درجه مشخص می گردد،واقع شده است .کانسار زرنیخ و طلای زرشوران در حدود ۶ کیلومتری شمال –شمال شرق آبادی زرشوران واقع شده است.دستیابی به منطقه از طریق مسیر آسفالته تکاب-شاهین دژ میسر است .
تاریخچه معدن: تاریخ بسیار طولانی تمدن موجود در منطقه تکاب (تخت سلیمان) حکایتی اجمالی از شناخته بودن این معدن از زمان مادها و ساسانیان دارد . همچین آثار معدنکاری یافت شده از آن زمان و همچنین استفاده از آن زمان و همچنین استفاده از پلاسرها و شستشوی ماسه های طلا دار در دوران باستان نیز موید این موضوع می باشد. معدن زرنیخ زرشوران تا سال ۱۳۷۸ فعال بوده و از سال ۱۳۷۰ این کانسار بعنوان یک پتانسیل طلا مطرح ومطالعات اکتشافی تا مرحله نیمه تفضیلی بر روی آن در قالب طرح اکتشاف سراسری طلا انجام گرفت.
نمای کلی از ناحیه زرشوران
زمین شناسی :
رخنمونهای محدوده کانسار از قدیم به جدید به شرح زیر است:۱)سنگهای دگرگونه پروتروزوئیک بالایی(وندین) که شامل مجموعه ای از شیست سبز، سرپانتین شیست، آمفیبولیت و رخنمونهایی از اولترامافیک به سن پروتروزوئیک بالایی به نام مجموعه ایمان خان است. ۲) سنگهای آهکی و دولومیتی متبلور پروتروزوئیک بالایی که این سنگها بطور همشیب و گاه با ناپیوستگی موازی روی سنگهای فوق قرار می گیرند تحت عنوان واحد چالداغ نامگذاری شده است. ۳) تناوب شیست سیاه کربن دار و آهک کریستالین پروتروزوئیک بالایی که مجموعه ای از سنگهای بهم پیوسته و تفکیک ناپذیر بصورت سنگهای کربناتی ،رسی و سیلیسی با رنگ سیاه و حامل کانی سازی رآلگار و ارپیمان که بنام واحد زرشوران نامیده شده است. ۴) شیل و ماسه سنگهای خاکستری تیره، صورتی و بنفش مربوط به سازندهای باروت و زاگون و لالون. ۵) رسوبات الیگو میوسن (معادل سازند قم) این رسوبات با دگرشیبی زاویه دار روی سنگهای قدیمی قرار می گیرند.
رسوبات سازند قرمز بالایی که شامل سنگهای ماسه ای و رسی و کنگلومرایی قرمز و نهشته های رسی زرد تا قرمز (پلیوکواترنری) و همچنین نهشته های تراورتن و آبرفتی مجموعه سنگهای محدوده کانسار را تشکیل می دهند. کانی سازی زرشوران در خاک سیاه سیلیسی کربن دار و برشی واحد زرشوران در نزدیکی کنتاکت سنگهای دگرگونه قدیمی و سنگهای جوانتر صورت گرفته است .بخش اصلی کانی سازی در بالای سطح دگرشیبی میان میوسن زیرین و پی سنگ کریستالین جای گرفته است و بخشی از آن در داخل پی سنگ وجود دارد.در کلوخه های معدنی زرنیخ ، طلا بشکل کروی ذرات خود شکل کوچک و پولکی دیده می شود.عیار میانگین طلا ۷ تا ۱۰ گرم در تن می باشد. مطالعات اکتشافی انجام شده در مرحله تفصیلی ذخیره أی معادل ۴۰ تن طلا را در این کانسار نشان می دهد . به نظر می رسد کانی سازی از نوع هیدروترمال درجه پایین (اپی ترمال) است که در ارتباط با فعالیتهای ماگمایی جوان (میو- پلیوسن) در سنگ میزبان کربناته- آواری پرکامبرین فوقانی ( واحد مرمر-دولومیتی چالداغی و شیست های سیاه رنگ زره شوران) جایگزین شده است.
قطعاتی از ماده معدنی آرسنیک دار در معدن زرشوران
محدوده کانسار طلا – آرسنیک زرشوران شامل یک تاقدیس بسته با روند شمال باختر –جنوب خاوری است که در هسته آن سنگهای الترا مافیک دگرگونه پرکامبرین رخنمون داشته و توسط واحد مرمر – دولومیتی جان گوتاران (چال داغی) در یالهای تاقدیس پوشیده شده است .
کانی سازی طلا بهمراه آرسنیک (رآلگار- اورپیمان- آرسنین پیریت) در داخل واحد مرمر- دولومیتی که شدیدا" برشی و دان دان گردیده است در ارتباط با فعالیتهای هیدروترمالی درجه حرارت پائین (اپی ترمال) وابسته به فعالیتهای ماگمائی جوان ترسیر عمدتا" در یال جنوبی تاقدیس در یک زون تکتونیزه صورت گرفته است .
در اینجا طلا خیلی کم بصورت آزاد بوده و عمدتا" در کانه های آرسنین پیریت و گچه لیت تمرکز دارد. کانی سازی بصورت پراکنده یا بصورت تمرکز در شکستگیها در بخش فوقانی واحد مرمر- دولومیتی جایگزین شده است.آرسنیک بصورت مجموعه بلورهای باریک و طویل شعاعی زرد،نارنجی در داخل شکستگی ها تمرکز داشته و عمدتا" جدا از کانی سازی طلا قرار دارد . زون کانی سازی طلا به دو صورت ، یکی بصورت یک افق بضخامت چند مترتا حداکثر ۱۰۰ متری (بطور متوسط ۱۰ تا ۱۵ متری) با شیب کم بطرف جنوب در بخش فوقانی واحد مرمر- دولومیتی در طول ۸۰۰ متر و عمق شیبدار حداکثر ۲۵۰ متر با عیار میانگین ۵ تا ۱۰ گرم در تن و دیگری بصورت زون های پر عیار شیبدار سیاه رنگ برشی در امتداد شکستگی هاست که عیار طلا در آن به ۱۸ تا ۲۰ گرم در تن نیز می رسد . زون های پر عیار در امتداد شکستگیهای زون کانی سازی اصلی تمرکز داشته و با توجه به گسترش کم، ذخیره قابل توجهی نداشته و بعنوان ذخیره فرعی تلقی میگردند .بطرف شمال باختر و جنوب خاور کانی سازی با دو گسل عرضی با روند شمال خاور – جنوب باختری کنترل گردیده و از این دو گسل به بعد کانی سازی بسیار ضعیف یا قطع شده است .در بررسی های انجام شده علاوه بر طلا و آ رسنیک ، میزان قابل توجهی نقره و سرب و روی و آنتیموان نیز در زون کانی سازی شناسایی شده است .
محل نگهداری مغزه های حفاری و محل اسکان اکیپ اکتشاف طلا
کانی سازی طلا در کانسار زرشوران به دو صورت ،زون کانی سازی اصلی با عیار ۵ تا ۱۰ گرم در تن طلا و دیگری زون های برشی کربن دار سیاه رنگ پر عیار در امتداد شکستگیهای پر شیب تظاهر دارد .میزان طلا در زونهای پر عیار به ۱۸ تا ۲۰ گرم در تن نیز میرسد ولی از ذخیره قابل توجهی برخوردار نیست و در حقیقت ذخیره اصلی همان زون کانی سازی با عیار ۷ تا ۸ گرم در تن طلاست که محدوده ای به گسترش ۸۰۰ در ۲۵۰ متر تا عمق شیبدار ۲۵۰ متر در بخش فوقانی واحدمرمر- دولومیتی تمرکز دارد .بطور کلی شرکت انگلواکسپلوریشن در کانسار زرشوران انتظار ذخیره ای با میزان بیش از ۶۰ تن طلا با عیار میانگین ۱۰ گرم در تن را دارد.
کانال اکتشافی معدن
فعالیتهای اکتشافی انجام شده :
عملیات اکتشافی انجام شده توسط شرکت انگلواکسپلوریشن در کانسار طلای زرشوران شامل تهیه نقشه های زمین شناسی – معدنی ، مطالعات ژئوشیمایی ، حفر گمانه های اکتشافی و انجام مطالعات فرآوری در مقیاس آزمایشگاهی است.
تاریخچه معدن کاری در کانسار زرشوران و معدن کاری پلاسر در رودخانه زرشوران به صدها سال باز می گردد، اما بیشتر فعالیتهای معدنی و ذخیره سازی باطله ها مربوط به چند دهه گذشته است که نیازهای بشر و نیز توان بهره برداری از منابع به شیوه های جدید افزایش یافته است.
آرسنیک و آنتیموان عناصر سمناکی هستند که غلظت های بالای آنها خطرهای زیست محیطی ناگواری را به دنبال دارد. برای ارزیابی غلظت این عناصر و تشخیص مسیرهای انتقال آلاینده ها، از آب رودخانه زرشوران نمونه برداری شده و از راه تجزیه شیمیایی نمونه ها، انتقال آنها در فازهای مختلف مورد بررسی قرار گرفت.
رودخانه زرشوران در شمال تکاب، پس از دریافت آبهای خروجی از معدن، چشمه ایاق بالغی و آبراهه غرب معدن تشکیل شده و با شیب بستر و سرعت زیاد به سوی جنوب روان می گردد و پس از پیوستن به دو سرشاخه که از غرب جریان دارند، در حدود ۱۵ کیلومتری معدن به رود ساروق(با آبدهی میانگین سالانه ۲۲۵ میلیون متر مکعب در ایستگاه آلاسقل) می پیوندد که از شاخه های مهم تغذیه کننده سد زرینه رود است.
مطالعات انجام شده توسط مدبری و مر نقش کانسار زرشوران را از دیدگاه زیست محیطی و توان آلایندگی کانی ها به عنوان منبع آلاینده های فلزی نشان می دهد که در این میان کانی ارپیمنت با ۶۱ درصد آرسنیک در ترکیب شیمیایی خود(مر و مدبری، ۱۳۸۱)، و در درجه بعدی رآلگار(AsS) اهمیت ویژه ای از دیدگاه زیست محیطی دارند. پیریت آرسنیک با حدود ۵/۴ درصد آرسنیک را نیز نباید نادیده گرفت.
استیبنیت( ) به صورت دانه های نامنظم در ارپیمنت یافت می شوند. تجزیه ریزکاو الکترونی استیبنیت توسط اسدی(۲۰۰۰)، به طور میانگین نزدیک به ۴% وزنی آرسنیک در آن نشان داده است.
مقایسه مقدار آرسنیک در ناحیه مورد مطالعه با برخی مناطق جهان، رودخانه زرشوران را به عنوان یکی از آلوده ترین رودخانه ها از نظر غلظت آرسنیک در آب نشان می دهد. رودخانه زرشوران، از نظر غلظت آنتیموان نیز، در مقایسه با برخی نقاط جهان بسیار آلوده به شمار می آید.
آبادی زرشوران در ۳۱ کیلومتری شمال تکاب ،در چهار گوش ۱:۲۵۰۰۰۰زمین شناسی تکاب که با مختصات جغرافیایی عرض ۳۶-۳۷ درجه وطول?۳۰ ?۴۶ - ۴۸ درجه مشخص می گردد،واقع شده است .کانسار زرنیخ و طلای زرشوران در حدود ۶ کیلومتری شمال –شمال شرق آبادی زرشوران واقع شده است.دستیابی به منطقه از طریق مسیر آسفالته تکاب-شاهین دژ میسر است .
تاریخچه معدن: تاریخ بسیار طولانی تمدن موجود در منطقه تکاب (تخت سلیمان) حکایتی اجمالی از شناخته بودن این معدن از زمان مادها و ساسانیان دارد . همچین آثار معدنکاری یافت شده از آن زمان و همچنین استفاده از آن زمان و همچنین استفاده از پلاسرها و شستشوی ماسه های طلا دار در دوران باستان نیز موید این موضوع می باشد. معدن زرنیخ زرشوران تا سال ۱۳۷۸ فعال بوده و از سال ۱۳۷۰ این کانسار بعنوان یک پتانسیل طلا مطرح ومطالعات اکتشافی تا مرحله نیمه تفضیلی بر روی آن در قالب طرح اکتشاف سراسری طلا انجام گرفت.
نمای کلی از ناحیه زرشوران
زمین شناسی :
رخنمونهای محدوده کانسار از قدیم به جدید به شرح زیر است:۱)سنگهای دگرگونه پروتروزوئیک بالایی(وندین) که شامل مجموعه ای از شیست سبز، سرپانتین شیست، آمفیبولیت و رخنمونهایی از اولترامافیک به سن پروتروزوئیک بالایی به نام مجموعه ایمان خان است. ۲) سنگهای آهکی و دولومیتی متبلور پروتروزوئیک بالایی که این سنگها بطور همشیب و گاه با ناپیوستگی موازی روی سنگهای فوق قرار می گیرند تحت عنوان واحد چالداغ نامگذاری شده است. ۳) تناوب شیست سیاه کربن دار و آهک کریستالین پروتروزوئیک بالایی که مجموعه ای از سنگهای بهم پیوسته و تفکیک ناپذیر بصورت سنگهای کربناتی ،رسی و سیلیسی با رنگ سیاه و حامل کانی سازی رآلگار و ارپیمان که بنام واحد زرشوران نامیده شده است. ۴) شیل و ماسه سنگهای خاکستری تیره، صورتی و بنفش مربوط به سازندهای باروت و زاگون و لالون. ۵) رسوبات الیگو میوسن (معادل سازند قم) این رسوبات با دگرشیبی زاویه دار روی سنگهای قدیمی قرار می گیرند.
رسوبات سازند قرمز بالایی که شامل سنگهای ماسه ای و رسی و کنگلومرایی قرمز و نهشته های رسی زرد تا قرمز (پلیوکواترنری) و همچنین نهشته های تراورتن و آبرفتی مجموعه سنگهای محدوده کانسار را تشکیل می دهند. کانی سازی زرشوران در خاک سیاه سیلیسی کربن دار و برشی واحد زرشوران در نزدیکی کنتاکت سنگهای دگرگونه قدیمی و سنگهای جوانتر صورت گرفته است .بخش اصلی کانی سازی در بالای سطح دگرشیبی میان میوسن زیرین و پی سنگ کریستالین جای گرفته است و بخشی از آن در داخل پی سنگ وجود دارد.در کلوخه های معدنی زرنیخ ، طلا بشکل کروی ذرات خود شکل کوچک و پولکی دیده می شود.عیار میانگین طلا ۷ تا ۱۰ گرم در تن می باشد. مطالعات اکتشافی انجام شده در مرحله تفصیلی ذخیره أی معادل ۴۰ تن طلا را در این کانسار نشان می دهد . به نظر می رسد کانی سازی از نوع هیدروترمال درجه پایین (اپی ترمال) است که در ارتباط با فعالیتهای ماگمایی جوان (میو- پلیوسن) در سنگ میزبان کربناته- آواری پرکامبرین فوقانی ( واحد مرمر-دولومیتی چالداغی و شیست های سیاه رنگ زره شوران) جایگزین شده است.
قطعاتی از ماده معدنی آرسنیک دار در معدن زرشوران
محدوده کانسار طلا – آرسنیک زرشوران شامل یک تاقدیس بسته با روند شمال باختر –جنوب خاوری است که در هسته آن سنگهای الترا مافیک دگرگونه پرکامبرین رخنمون داشته و توسط واحد مرمر – دولومیتی جان گوتاران (چال داغی) در یالهای تاقدیس پوشیده شده است .
کانی سازی طلا بهمراه آرسنیک (رآلگار- اورپیمان- آرسنین پیریت) در داخل واحد مرمر- دولومیتی که شدیدا" برشی و دان دان گردیده است در ارتباط با فعالیتهای هیدروترمالی درجه حرارت پائین (اپی ترمال) وابسته به فعالیتهای ماگمائی جوان ترسیر عمدتا" در یال جنوبی تاقدیس در یک زون تکتونیزه صورت گرفته است .
در اینجا طلا خیلی کم بصورت آزاد بوده و عمدتا" در کانه های آرسنین پیریت و گچه لیت تمرکز دارد. کانی سازی بصورت پراکنده یا بصورت تمرکز در شکستگیها در بخش فوقانی واحد مرمر- دولومیتی جایگزین شده است.آرسنیک بصورت مجموعه بلورهای باریک و طویل شعاعی زرد،نارنجی در داخل شکستگی ها تمرکز داشته و عمدتا" جدا از کانی سازی طلا قرار دارد . زون کانی سازی طلا به دو صورت ، یکی بصورت یک افق بضخامت چند مترتا حداکثر ۱۰۰ متری (بطور متوسط ۱۰ تا ۱۵ متری) با شیب کم بطرف جنوب در بخش فوقانی واحد مرمر- دولومیتی در طول ۸۰۰ متر و عمق شیبدار حداکثر ۲۵۰ متر با عیار میانگین ۵ تا ۱۰ گرم در تن و دیگری بصورت زون های پر عیار شیبدار سیاه رنگ برشی در امتداد شکستگی هاست که عیار طلا در آن به ۱۸ تا ۲۰ گرم در تن نیز می رسد . زون های پر عیار در امتداد شکستگیهای زون کانی سازی اصلی تمرکز داشته و با توجه به گسترش کم، ذخیره قابل توجهی نداشته و بعنوان ذخیره فرعی تلقی میگردند .بطرف شمال باختر و جنوب خاور کانی سازی با دو گسل عرضی با روند شمال خاور – جنوب باختری کنترل گردیده و از این دو گسل به بعد کانی سازی بسیار ضعیف یا قطع شده است .در بررسی های انجام شده علاوه بر طلا و آ رسنیک ، میزان قابل توجهی نقره و سرب و روی و آنتیموان نیز در زون کانی سازی شناسایی شده است .
محل نگهداری مغزه های حفاری و محل اسکان اکیپ اکتشاف طلا
کانی سازی طلا در کانسار زرشوران به دو صورت ،زون کانی سازی اصلی با عیار ۵ تا ۱۰ گرم در تن طلا و دیگری زون های برشی کربن دار سیاه رنگ پر عیار در امتداد شکستگیهای پر شیب تظاهر دارد .میزان طلا در زونهای پر عیار به ۱۸ تا ۲۰ گرم در تن نیز میرسد ولی از ذخیره قابل توجهی برخوردار نیست و در حقیقت ذخیره اصلی همان زون کانی سازی با عیار ۷ تا ۸ گرم در تن طلاست که محدوده ای به گسترش ۸۰۰ در ۲۵۰ متر تا عمق شیبدار ۲۵۰ متر در بخش فوقانی واحدمرمر- دولومیتی تمرکز دارد .بطور کلی شرکت انگلواکسپلوریشن در کانسار زرشوران انتظار ذخیره ای با میزان بیش از ۶۰ تن طلا با عیار میانگین ۱۰ گرم در تن را دارد.
کانال اکتشافی معدن
فعالیتهای اکتشافی انجام شده :
عملیات اکتشافی انجام شده توسط شرکت انگلواکسپلوریشن در کانسار طلای زرشوران شامل تهیه نقشه های زمین شناسی – معدنی ، مطالعات ژئوشیمایی ، حفر گمانه های اکتشافی و انجام مطالعات فرآوری در مقیاس آزمایشگاهی است.
تاریخچه معدن کاری در کانسار زرشوران و معدن کاری پلاسر در رودخانه زرشوران به صدها سال باز می گردد، اما بیشتر فعالیتهای معدنی و ذخیره سازی باطله ها مربوط به چند دهه گذشته است که نیازهای بشر و نیز توان بهره برداری از منابع به شیوه های جدید افزایش یافته است.
آرسنیک و آنتیموان عناصر سمناکی هستند که غلظت های بالای آنها خطرهای زیست محیطی ناگواری را به دنبال دارد. برای ارزیابی غلظت این عناصر و تشخیص مسیرهای انتقال آلاینده ها، از آب رودخانه زرشوران نمونه برداری شده و از راه تجزیه شیمیایی نمونه ها، انتقال آنها در فازهای مختلف مورد بررسی قرار گرفت.
رودخانه زرشوران در شمال تکاب، پس از دریافت آبهای خروجی از معدن، چشمه ایاق بالغی و آبراهه غرب معدن تشکیل شده و با شیب بستر و سرعت زیاد به سوی جنوب روان می گردد و پس از پیوستن به دو سرشاخه که از غرب جریان دارند، در حدود ۱۵ کیلومتری معدن به رود ساروق(با آبدهی میانگین سالانه ۲۲۵ میلیون متر مکعب در ایستگاه آلاسقل) می پیوندد که از شاخه های مهم تغذیه کننده سد زرینه رود است.
مطالعات انجام شده توسط مدبری و مر نقش کانسار زرشوران را از دیدگاه زیست محیطی و توان آلایندگی کانی ها به عنوان منبع آلاینده های فلزی نشان می دهد که در این میان کانی ارپیمنت با ۶۱ درصد آرسنیک در ترکیب شیمیایی خود(مر و مدبری، ۱۳۸۱)، و در درجه بعدی رآلگار(AsS) اهمیت ویژه ای از دیدگاه زیست محیطی دارند. پیریت آرسنیک با حدود ۵/۴ درصد آرسنیک را نیز نباید نادیده گرفت.
استیبنیت( ) به صورت دانه های نامنظم در ارپیمنت یافت می شوند. تجزیه ریزکاو الکترونی استیبنیت توسط اسدی(۲۰۰۰)، به طور میانگین نزدیک به ۴% وزنی آرسنیک در آن نشان داده است.
مقایسه مقدار آرسنیک در ناحیه مورد مطالعه با برخی مناطق جهان، رودخانه زرشوران را به عنوان یکی از آلوده ترین رودخانه ها از نظر غلظت آرسنیک در آب نشان می دهد. رودخانه زرشوران، از نظر غلظت آنتیموان نیز، در مقایسه با برخی نقاط جهان بسیار آلوده به شمار می آید.