نويسنده: شیخ الاشراق شهاب الدین سهروردی
عقل سرخ نام یک داستان فلسفی به نوشته شیخ اشراق می¬باشد که در آن مطالب فلسفی و عرفانی با قلم داستانی و رمزگونه بیان شده است. سهروردی به تبع از ابن¬سینا دست به نوشتن این گونه از داستان¬های تمثیلی زده است در واقع رساله¬های عرفانی سهروردی ادامه-دهنده و کامل¬کننده حکایت¬های فلسفی – عرفانی ابن¬سینا می¬باشد. این داستان¬ها، بیانگر شرح مراحلی هستند که نفس، پس از رها شدن از قید و بندها و عروج تدریجی و خروجش از زندان عالم جسمانی می¬پیماید.ماجرای اصلی این داستان¬ها، دیدار قهرمان داستان با پیری روحانی و گفتگوی حاصل از این دیدار می¬باشد که در طی این گفتگو مطالب فلسفی و عرفانی با زبان رمز به مخاطب فهمانده می¬شود.
خلاصه¬ای از داستان عقل سرخ:
عقل سرخ حکایت یکی از سفرهای معنوی سهروردی می¬باشد که از زبان پرندگان بیان شده است. سهروردی در این داستان نفس خود را به «بازی» تشبیه کرده است که در دام صیادان گرفتار شده است و پر و بال و چشمان او بسته است و او پیوسته در آرزوی پرواز و پرکشیدن به آسمان¬هاست تا این¬که یک روز نگهبانان را از خود غافل می¬یابد و لنگان ¬لنگان با پر و بال بسته رو به سوی صحرا می¬نهد. در آن¬جا شخصی را می¬¬بیند که رنگِ ریش و رخسار او سرخ بود، «باز» می¬پندارد که آن شخص جوان است. خود آن شخص می¬گوید: «من اولین فرزند آفرینش هستم و ریش و موی من سپید است؛ ولی آن کسی که تو را در دام، اسیر گردانید، مرا در چاه سیاه انداخته است و این رنگ سرخ من، از آن است؛ زیرا هر سپیدی که نور به او برسد، چون با سیاه آمیخته شود، سرخ می¬نماید. سپس آن پیر، «باز» را از مقام خود با خبر می¬کند که آشیان اصلی «باز» در آن¬جاست و بعد از آن پیر، عجائبی را که در جهان دیده است بر می¬شمارد. آن عجایب عبارتند از:
۱- کوهِ قاف که همان جایگاه پیر و آشیان اصلی باز است.
۲- گوهر شب¬افروز
۳- درخت طوبا
۴- دوازده کارگاه
۵- زرهِ داوودی
۶- تیغ بَلارَک
۷- چشمه زندگانی.
تأویل رمزهای این داستان: کوه قاف رمز عالم بالاست. گوهر شب¬افروز رمز ماه است و درخت طوبی رمز خورشید، دوازده کارگاه رمز دوازده بُرج فلکی¬اند. زره داوودی رمز تن انسان است، تیغ بلارک رمز مرگ است و چشمۀ زندگانی رمز عالم زندگی جاودان، مزرعه رمز کرۀ زمین و ناکجاآباد، رمزِ شهرِ فرشتگان یا نفس¬ها و عقل¬هاست. صحرا کنایه از عالم مثال و چاه سیاه رمز عالم خاکی و مادی می¬باشد. «باز» همان نفس یا روح انسانی است و دو چشم «باز»، اشاره به عقل نظری و عقل عملی دارد. مقصود از نگهبانان حواس ظاهری و حواس باطنی انسان می¬باشد. هدف سهروردی از طرح این داستان: سهروردی خود این داستان¬ها را تصویرگر تعالیم فلسفۀ اشراقی می¬داند و شاگردان را تشویق به مطالعه آنها می¬کند تا در درون خود به آن تجربه¬ها برسند.
باورهائی که مضامین این داستان را تشکیل می¬دهند؛ عبارتند از:
الف) اعتقاد به دو بعدی بودن انسان و هبوط روح از عالم روحانی به جهان جسمانی
ب) اشتیاق روح به پیوستن به اصل خود در عالم بالا و حبس او در زندان تن و غربت او در این جهان
ج) شواغل حسّی و تعلّقات جسمانی
د) ریاضت کشیدن و حکمت ورزیدن برای رفع این موانع و رسیدن به مرگ اراد
ه) ادراک بی¬واسطه لذت¬های روحانی و معارف قدسی پس از رهائی از حواس ظاهری و گشوده شدن چشم باطن
و) سیر در مراتب وجودی و مقامات عرفانی به مدد راهنمائی فرشته یا پیر.