پروین اعتصامی زاده ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ ۱۷ مارس ۱۹۰۷در تبریز، درگذشت ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ ۴ آوریل ۱۹۴۱ فرزند یوسف اعتصامی (اعتصام‌الملک آشتیانی) فرزند میرزا ابراهیم آشتیانی فرزند ملا حسن فرزند ملا عبدالله فرزند ملا محمد فرزند ملا عبدالعظیم آشتیانی می باشد. مادرش اختر فتوحی (درگذشتهٔ ۱۳۵۲) فرزند میرزا عبدالحسین ملقب به مُقدّم العِداله و متخلص به "شوری"[SUP][۱][/SUP] از واپسین شاعران دوره قاجار، اهل تبریز وآذربایجانی بود[SUP][۲][/SUP].وی تنها دختر خانواده بود و چهار برادر داشت.نام اصلی او "رخشنده" است.
یوسف اعتصامی، پدر پروین نویسنده و مترجم بود. [SUP][۳][/SUP] وی در آن زمان ماهنامه ادبی «بهار» را منتشر می کرد.[SUP][۴][/SUP]
او در سال ۱۲۹۱ به همراه خانواده‌اش از تبریز به تهران مهاجرت کرد؛ به همین خاطر پروین از کودکی با مشروطه‌خواهان و چهره‌های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت. در دوران کودکی، زبان‌های فارسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل آموخت. وی به مدرسه آمریکایی IRAN BETHEL (ایران کلیسا) می رفت و در سال ۱۳۰۳ تحصیلاتش را در آنجا به اتمام رسانید. سپس مدتی در همان مدرسه به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت.
پروین در نوزده تیر ماه ۱۳۱۳ با پسر عموی پدرش «فضل الله همایون فال» ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه به خانه شوهر رفت. شوهر پروین از افسران شهربانی و هنگام وصلت با او رئیس شهربانی در کرمانشاه بود. اخلاق نظامی او با روح لطیف و آزاده پروین مغایرت داشت. او که در خانه‌ای سرشار از مظاهر معنوی و ادبی و به دور از هر گونه آلودگی پرورش یافته بود پس از ازدواج ناگهان به خانه‌ای وارد شد که یک دم از بساط عیش و نوش خالی نبود و طبیعی است همراهی این دو طبع مخالف نمی‌توانست دوام یابد و سرانجام این ازدواج ناهمگون به جدایی کشید و پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه شوهر با گذشتن از مهریه اش در مرداد ماه ۱۳۱۴ طلاق گرفت.[SUP][۵][/SUP] با این همه او تلخی شکست را با خونسردی و متانت شگفت آوری تحمل کرد و تا پایان عمر از آن سخنی بر زبان نیاورد و شکایتی ننمود. در سالهای ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ در زمان ریاست دکتر عیسی صدیق بر دانشسرای عالی، پروین به عنوان مدیر کتابخانهٔ آن، مشغول به کار شد.[SUP][۶][/SUP].او ۳۵ سال داشت که درگذشت.
پروین به تشویق ملک‌الشعرای بهار در سال ۱۳۱۵ دیوان خود را توسط چاپخانه مجلس منتشر کرد[SUP][۷][/SUP]، ولی مرگ پدرش در دی ماه ۱۳۱۶ در سن ۶۳ سالگی، ضربه هولناک دیگری به روح حساس او وارد کرد که عمق آن را در مرثیه‌ای که در سوگ پدر سروده‌است، به خوبی می‌توان احساس کرد:
پروین اعتصامی عاقبت در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ در سن ۳۵ سالگی بر اثر ابتلا به بیماری حصبه در تهران درگذشت و در حرم فاطمه معصومه در قم در مقبرهٔ خانوادگی به خاک سپرده شد.یکی از معروف‌ترین آثار او که هم اکنون در کتاب فارسی قرار دارد شعر بلبل و مور است. روین برای سنگ مزار خود نیز قطعه اندوهباری سروده که هم اکنون بر لوح نماینده مرقدش حک شده است.
[h=2]آثار و سبک شعری
اشعار او را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول که به سبک خراسانی گفته شده و شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه‌است. دسته دوم اشعاری که به سبک عراقی گفته شده و بیشتر جنبه داستانی به ویژه از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی نزدیک است. این دسته از اشعار پروین شهرت بیشتری دارند.[SUP][نیازمند منبع][/SUP]
لیست مثنویات و مقطعات و تمثیلات پروین اعتصامی
[h=2]نمونهٔ اشعار بخشی اندک از آنچه که پروین در سوگ پدرش سروده‌است:
نمونه‌ای دیگر از یک قصیده ۲۷ بیتی:
شعر زیر بخش هایی از یک مثنوی ۴۶ بیتی از دیوان اوست:
[h=2]سالروز تولد بیست و پنجم اسفندماه ۱۳۸۵، مطابق با یکصدمین سالروز تولّد اختر فروزان چرخ ادب[SUP][۱۰][/SUP] پروین اعتصامی‌ست.در تقویم رسمی ایران، این روز به روز بزرگداشت پروین اعتصامی نامگذاری شده است.
دو بیت اول یکی از اشعار پروین:
بیتی از سعدی که پروین در شعر فوق به آن با آرایهٔ تضمین اشاره می‌کند:
[h=2]پانویس
یوسف اعتصامی، پدر پروین نویسنده و مترجم بود. [SUP][۳][/SUP] وی در آن زمان ماهنامه ادبی «بهار» را منتشر می کرد.[SUP][۴][/SUP]
او در سال ۱۲۹۱ به همراه خانواده‌اش از تبریز به تهران مهاجرت کرد؛ به همین خاطر پروین از کودکی با مشروطه‌خواهان و چهره‌های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت. در دوران کودکی، زبان‌های فارسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل آموخت. وی به مدرسه آمریکایی IRAN BETHEL (ایران کلیسا) می رفت و در سال ۱۳۰۳ تحصیلاتش را در آنجا به اتمام رسانید. سپس مدتی در همان مدرسه به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت.
پروین در نوزده تیر ماه ۱۳۱۳ با پسر عموی پدرش «فضل الله همایون فال» ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه به خانه شوهر رفت. شوهر پروین از افسران شهربانی و هنگام وصلت با او رئیس شهربانی در کرمانشاه بود. اخلاق نظامی او با روح لطیف و آزاده پروین مغایرت داشت. او که در خانه‌ای سرشار از مظاهر معنوی و ادبی و به دور از هر گونه آلودگی پرورش یافته بود پس از ازدواج ناگهان به خانه‌ای وارد شد که یک دم از بساط عیش و نوش خالی نبود و طبیعی است همراهی این دو طبع مخالف نمی‌توانست دوام یابد و سرانجام این ازدواج ناهمگون به جدایی کشید و پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه شوهر با گذشتن از مهریه اش در مرداد ماه ۱۳۱۴ طلاق گرفت.[SUP][۵][/SUP] با این همه او تلخی شکست را با خونسردی و متانت شگفت آوری تحمل کرد و تا پایان عمر از آن سخنی بر زبان نیاورد و شکایتی ننمود. در سالهای ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ در زمان ریاست دکتر عیسی صدیق بر دانشسرای عالی، پروین به عنوان مدیر کتابخانهٔ آن، مشغول به کار شد.[SUP][۶][/SUP].او ۳۵ سال داشت که درگذشت.
پروین به تشویق ملک‌الشعرای بهار در سال ۱۳۱۵ دیوان خود را توسط چاپخانه مجلس منتشر کرد[SUP][۷][/SUP]، ولی مرگ پدرش در دی ماه ۱۳۱۶ در سن ۶۳ سالگی، ضربه هولناک دیگری به روح حساس او وارد کرد که عمق آن را در مرثیه‌ای که در سوگ پدر سروده‌است، به خوبی می‌توان احساس کرد:
| پدر آن تیشه که بر خاک تو زد دست اجل | تیشه‌ای بود که شد باعث ویرانی من |
| اینکه خاک سیهش بالین است | اختر چرخ ادب پروین است | |
| گر چه جز تلخی ز ایام ندید | هر چه خواهی سخنش شیرین است | |
| صاحب آنهمه گفتار امروز | سائل فاتحه و یاسین است | |
| دوستان به که ز وی یاد کنند | دل بی دوست دلی غمگین است | |
| خاک در دیده بسی جان فرساست | سنگ بر سینه بسی سنگین است | |
| بیند این بستر و عبرت گیرد | هر که را چشم حقیقت بین است | |
| هر که باشی و ز هر جا برسی | آخرین منزل هستی این است | |
| آدمی هر چه توانگر باشد | چون بدین نقطه رسید مسکین است | |
| اندر آنجا که قضا حمله کند | چاره تسلیم و ادب تمکین است | |
| زادن و کشتن و پنهان کردن | دهر را رسم و ره دیرین است | |
| خرم آنکس که در این محنت گاه | خاطری را سبب تسکین است |
- دیوان قصائد و مثنویات و تمیثلات و مقطعات
این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوهٔ لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل، و آن دو یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگر شیوهٔ شعرای عراق و فارس است به ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی علیه الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است، و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت جوئی است ترکیب یافته و شیوه ای بدیع و فاضلانه به وجود آورده است.
[SUP][۹][/SUP]
اشعار او را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول که به سبک خراسانی گفته شده و شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه‌است. دسته دوم اشعاری که به سبک عراقی گفته شده و بیشتر جنبه داستانی به ویژه از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی نزدیک است. این دسته از اشعار پروین شهرت بیشتری دارند.[SUP][نیازمند منبع][/SUP]
لیست مثنویات و مقطعات و تمثیلات پروین اعتصامی
[h=2]نمونهٔ اشعار بخشی اندک از آنچه که پروین در سوگ پدرش سروده‌است:
| پدر آن تیشه که بر خاک تو زد دست اجل | تیشه‌ای بود که شد باعث ویرانی من | |
| ... | ||
| عضو جمعیّت حق گشتی و دیگر نـخوری | غـم تـنهایی و مـهجوری و حـیرانی من | |
| من کـه قـدر گـهر پاک تـو مـی‌دانستم | ز چـه مـفقود شـدی؟ ای گهر کـانی من | |
| من که آب تو ز سرچشمهٔ دل مـی‌دادم | آب و رنگت چه شد ای لالهٔ نعمانی من؟ | |
| من یکی مرغ غزلخوان تو بـودم، چه فتاد؟ | که دگر گـوش نـداری به نواخوانی من | |
| گنج خود خوانـدیَم و رفتی و بگـذاشتیَم | ای عجب! بعد تو با کیست نگهبانی من؟ |
| تا زآتش عناد تو گرم است دیگ جهل | هرگز خرد به خان تو میهمان نمی‌شود |
[h=2]سالروز تولد بیست و پنجم اسفندماه ۱۳۸۵، مطابق با یکصدمین سالروز تولّد اختر فروزان چرخ ادب[SUP][۱۰][/SUP] پروین اعتصامی‌ست.در تقویم رسمی ایران، این روز به روز بزرگداشت پروین اعتصامی نامگذاری شده است.
دو بیت اول یکی از اشعار پروین:
| گویند عارفان هنر و علم کیمیاست | وآن مس که شد همسر این کیمیا طلاست | |
| ... | ||
| وقت گذشته را نتوانی خرید باز | مفروش خیره، کاین گهر پاک بی بهاست | |
| گر زنده ای و مرده نه ای، کار جان گزین | تن پروری چه سود، چو جان تو ناشتاست | |
| ... | ||
| زان راه بازگرد که از رهروان تهی است | زان آدمی بترس که با دیو آشناست | |
| جان را بلنددار که این است برتری | پستی نه از زمین و بلندی نه از هواست | |
| ... | ||
| جمشید ساخت جام جهان بین از آنسبب | کآگه نبود از اینکه جهان جام خود نماست | |
| زنگارهاست در دل آلودگان دهر | هر پاک جامه را نتوان گفت پارساست | |
| ایدل غرور و حرص و زبونی و سفلگی است | ای دیده، راه دیو ز راه خدا جداست | |
| ... | ||
| در پیچ و تابهای ره عشق مقصدیست | در موجهای بحر سعادت سفینه هاست | |
| ... | ||
| دیوانگی است قصه تقدیر و بخت نیست | از بام سرنگون شدن و گفتن این قضاست | |
| ... | ||
| جانرا هرآنکه معرفت آموخت مردم است | دل را هرآنکه نیک نگه داشت، پادشاست | |
| ای گل تو ز جمعیّت گلزار چه دیدی؟ | جز سرزنش و بدسری خار چه دیدی؟ | |
| رفتی به چمن لیک قفس گشت نصیبت | غیر از قفس ای مرغ گرفتار چه دیدی؟ |
| مرغان قفس را المی باشد و شوقی | کان مرغ نداند که گرفتار نباشد |
- ↑ مجموعة گلها یا تذکرة بانوان شاعرة ایران : از پروین اعتصامی تا امروز. به کوشش محمد دیهیم. تبریز، ۱۳۷۲. ص ۱۳.
- ↑ جاودانه پروین اعتصامی. به کوشش حسین نمینی. تهران: کتاب فرزان، ۱۳۶۲. ص ۱۸۴.
- ↑ غلامحسین مصاحب. دایره المعارف فارسی. ص ۱۶۷.
- ↑ کریمیان، علی. «چند سند تاریخی درباره پروین اعتصامی». مجله ادبستان، سال پنجم شماره ۵۲ فروردین ۱۳۷۳. ص ۲۴و ۲۵
- ↑ فخری، آذر. «سالشمار پروین اعتصامی». کتاب ماه ادبیات و فلسف، بهمن و اسفند ۱۳۸۵ فروردین ۱۳۸۶، شماره ۱۱۲و۱۱۳و۱۱۴
- ↑ جاودانه پروین اعتصامی. به کوشش حسین نمینی. تهران: کتاب فرزان، ۱۳۶۲. ص ۸۲.