مدرسه شوکتیه

[Nicol]

مدرسه شوکتیه

مدرسه شوکتیه در داخل بافت تاریخی بیرجند و در مجاورت خیابان منتظری (خاکی)قرار دارد و در کوچه ای با شیب نسبتا زیاد واقع شده است که از سطح خیابان منتظری پایین تر میباشد ورودیهای بنا در پپایین ترین قسمت بنا قراردارند در مجاورت ان نیز بنای خواجه خضر و گرمابه نسترن با قدمتی نزدیک به آن ساخته شده است.

این بنا طی چهار سال از ۱۳۰۸ه‍.ق تا ۱۳۱۲ ه‍.ق (۱۲۶۹ ه‍.ش) تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم) ساخته شد و در ماه ذی الحجه سال۱۳۲۶ هجری قمری برابر با ۱۲۸۲ هجری شمسی به مدرسه تبدیل شده است. پس از مدرسه عالی دارلفنون و کمی پس از مدرسه ابتدائی رشدیه تبریز، مدرسه شوکتیه بیرجند سومین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می‌شود که به دنبال آن دبيرستان شوكتيه و مدارس دشت بياض نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوكتى افتتاح گرديد.

 

[Nicol]

تاسیس مدرسه شوکتیه ( آموزش نوین ) در بیرجند


هم زمان با انقلاب مشروطیت ، امیر اسماعیل خان شوکت الملک اول که فاقد اولاد بود ، ثلث اموال خود را وقف امور خیریه کرد و تولیت آن را به برادر کوچکش محمد ابراهیم خان واگذار نمود . محمد ابراهیم خان علم موسوم به شوکت الملک دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حکمرانی و امارت قاینات درصدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ایجاد فضای آموزشی به مصرف برساند .
شوکت الملک تحت تاثیر اقدام حسنه امیر کبیر مبنی بر تاسیس مدرسه عالی دارالفنون ، در سال 1285 شمسی – 1325 ه .ق در محل حسینیه شوکتیه که برای برگزاری مراسم عزاداری توسط برادرش امیر اسماعیل خان در سال 1273 ه .ش – 1312 ه .ق ساخته شده بود اقدام به تاسیس مدرسه شوکتیه نمود . قابل ذکر است که مدرسه شوکتیه پس از مدرسه عالی دارالفنون ( سال 1268 ه .ق ) و مدرسه ابتدایی رشدیه که به همت حاجی میرزا تبریزی معروف به رشدیه ( سال 1315 ه .ق ) در تهران تاسیس شد سومین از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می شد . برای مدیریت و تاسیس مدرسه شوکتیه بیرجند از دو نفر افراد فاضل کاشان به اسامی میرزا احمد نراقی و شیخ احمد سلیمانی نراقی و برای تدریس دروس فرانسه و انگلیسی و ریاضیات از سه نفر تبعه فرانسه ، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد .

محمد امیر خان برای تشویق افراد به تحصیل در این مدرسه برای محصلین بی‌بضاعت و خانواده آنها کمک‌های نقدی و ******** موثری درنظر می‌گرفت. همچنین آیت‌الله شیخ هادی هادوی که از علمای طراز اول آن زمان بود با اعزام تنها پسر خود به این مدرسه در ذهن و فکر مردم اثری عمیق بر جای گذاشت و کار مدرسه رونق گرفت. این در حالی بود که پیش از تاسیس مدارس به سبک جدید، تعلیم و تربیت به عهده مکتب‌خانه‌ها بود که افراد روحانی نقش موثری در آن‌ها داشتند.
مدرسه شوکتیه ابتدا به صورت مدرسه ابتدائی بود که پس از مدتی دبیرستان شوکتیه نیز به آن افزوده شد. حقوق معلمین این مدارس نیز از بودجه حکومتی سالانه به صورت نقدی و ******** پرداخت می‌شد.

 

[Nicol]

در سال ۱۳۰۱ش مدرسه نسوان امارت قلعه افتتاح شد و سپس در سال ۱۳۰۳ش در دوره دوم دبیرستان دانش‌آموز پذیرفت. شوکت الملک دوم و همچنین روحانی خوش‌نام محلی شیخ محمد موحد برای تشویق مردم و جذب بیشتر دانش‌آموزان، دختران خود را به این مدارس فرستادند. در سال ۱۳۰۱ به منظور تصریح در دخترانه و پسرانه بودن ،مدارس پسرانه به شوکتی و دخترانه به شوکتیه نامگذاری گردید. همچنین دبیرستان پسرانه شوکتی در سال ۱۳۰۳ش از دبستان جدا شد.

ساختمان مدرسه شوکتیه از سال 1308 لغایت 1312 ه .ق به دست استادان و معلمان یزدی در دو طبقه با ایوانی بزرگ و اعجاب انگیز و دالان ها ، اتاق های متعدد ، حوضخانه ، هشتی و سر درب ورودی ساخته شده است . متعاقب مدارس شوکتیه بیرجندد ، مدارس دیگری در قاین در سال 1298 ، نهبندان 1299 ، سربیشه و دشت بیاض 1300 شمسی و تا سال 1306 در مناطق زیرکوه ، در میان ، گزیک ، خوسف ، درخش ، گل فریز ، مود ، گیو ، موسویه ، مختاران نیز مدارس شوکتیه تاسیس گردید . در سال 1297 شمسی سید محمد فرزان از مشهد به بیرجند منتقل شد و به تقاضای شوکت الملک برای تاسیس مدارس شوکتیه زابل و زاهدان رهسپار گردید و علیرغم مخالفت بعضی از افراد و سرداران متعصب در این کار موفق شد . اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود .
این عمارت به گفته ی مرحوم آیتی بنائی عالی و تکیه ای با شکوه است ، مدرسه ی شوکتیه نه تنها بزرگترین حسنیه و تکیه ی بیرجند بوده بلکه از شاهکارهای معماری زمان خود به شمار می آید و بی هیچ تردیدی نظیر آن را در کمتر شهری می توان یافت . محمد ابراهیم خان پس از اخذ موافقت علمای بزرگ بیرجند کلیه ی هزینه های مدرسه را از محل درآمد موقوفات تأمین و پرداخت می نمود ، علاوه بر برگزاری مراسم عزاداری در دهه ی اول ماه محرم در این ایام هر روز عدة زیادی از مستمندان را اطعام می کرد . این مدرسه تا فروردین ماه 1316 هجری شمسی زیر نظر شوکت الملک اداره می شد و چون در این سال طرح یکنواخت کردن برنامه های آموزشی در سراسر کشور مطرح شد ودولت مصمم به اجرای این طرح گردید ، این مدرسه نیز چون دیگر مدارس زیرنظر اداره ی معارف که بعد به نام فرهنگ تغییر نام یافت قرار گرفت .

 

[Nicol]

 

[Nicol]

کتیبه بالای ایوان مدرسه شوکتیه

 

[Nicol]

مراسم جداشدن دبیرستان شوکتیه از دبستان شوکتیه با حضور محمد ابراهیم خان علم و کنسول انگلستان در سال ۱۳۰۳

 

[Nicol]

حسینیه شوکتیه نو:«امام رضا(ع)»


چنانچه یاد شد سالهای پیش ازدوره پژوهشی ما به اهتمام و هزینه اسماعیل خان یک حسینیه بزرگ درست در روبروی حسینیه قدیمی ساخته شده بود که آن را«حسینیه شوکتیه نو» می نامیدند.تاریخ بنای این حسینیه به درستی معلوم نیست اما باید چند یا چندین سال پیش از سال ۱۳۲۲هـ.ق (سال فوت اسماعیل خان) ساخته شده باشد.مرحوم آیتی در(بهارستان) می نویسد: (حصب المعمول در روز اول محرم را امیر شار الیه به شهر می آمده و در تکیه امارت حضور می داشتند.) به استناد این نوشته باید گفت بنای مزبور چند یا چندین سال پیش از درگذشت اسماعیل خان باید پایان گرفته باشد. در این عمارت به گفته مرحوم آیتی بنای عالی وتکیه ای باشکوه است نه تنها بزرگ ترین تکیه بیرجند بود وهست بلکه از شاهکارهای معماری زمان خود به شمار می آید وهمانند آن در کمتر شهری از ایران می توان یافت.
امیر مزبور املاک بسیاری به این حسینیه اختصاص داده است و برنامه های پرهزینه ومفصلی در آن اجرا می شد. از جمله این که درده روزمحرم هر روز افرادی یکی از اصناف و طبقات را به نهار دعوت می کردند.علاوه بر آنها هر روز عده ی زیادی از مستمندان را نیز غذا می دادند و خود امیر بر اجرای امور بویژه اطعام مستمندان نظارت می کرد.
برای اجرای این برنامه سنگین در گوشه جنوب شرقی عمارت یک آشپزخانه بزرگ و مجهز ساخته بودند وبه نام کارخانه معروف بود و غذا در آن می پختند از نوع بهترین غذاها و بسیار عالی بود ابزارها،لوازم و ظروف مورد نیاز پذیرایی در روضه خوانی و تهیه غذا واطعام مردم همه از بهترین نوع خود بود ومخصوص این حسینیه تهیه شده بود .این حسینیه بعد از انقلاب به «حسینیه امام رضا (ع)» نامیده شده و محل نخستین مدرسه شوکتیه است.ودر سال ۱۳۲۶هـ.ق تأسیس و دایر شد.

 

[Nicol]

مشخصات معماری بنا:

این بنا که به سبک ویژه معماری کویرایران به صورت چهار فصل ایجاد شده از یک فضای مرکزیبه صورت حیاط و بخشی پیوسته ساخته شده که دور می گردد.حیاط بخش عمده ای از بنا را در بر می گیرد که با آجر فرش گردیده است و در میان آن حوضی قرار گرفته است ودر وسط آن سکوی قرار دارد به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی متر بلندتر از سطح حیاط. این بنا دارای ۳ ورودی می باشد یک ورودی در ضلع جنوب ورودی دیگر در ضلع غرب بنا قرار دارد که پس از گذشتن از راهرو به حیاط میرسد . سر در ورودی بنا یا طاق جناقی دارای تزئینات مقرنس میباشد.
بخش ساخته شده مرکب از تالار، پنج دری ، سردری،راهروها ،اتاقهای متعدد،هشتی، دهلیز، ایوان رفیع،حجره های دور تا دور حیاط،شاه نشین و حمام است.این بنا تک ایوان بوده که ایوانی با شکوه و بلند دارد . ایوان عریض و رفیع آن با طاق ضربی پوشیده شده است و گچبرهای روی طاقهای آن را طرحهای اسلیمی تشکیل می دهند. تالار وسیع و زیبای بنا در امتداد ایوان اصلی قرار دارد. که سقف آن با پنجره های نور گیر و گچبریهای زیبا طراحی شده است.
و از ورودی مدرسه راهرویی به عرض ۱٫۵ متر با شیب ملایم به تالار میرسد و تورفتگیهایی در دو طرف آن وجود دارد و دیوارها با گچ سفید اندود شده و گا ه سقفهای منظم آن را نیز آراسته اند. ایوانهای دور تا دور حیاط نیز با ستونها و طاقها و قوسها شکل گرفته اند و مانند حلقه های پیوسته در دو طرف ساخته شده اند.
حوضخانه و آشپزخانه نیز در ضلع شرقی مدرسه قرار دارد. پله ها و پاگردها نیز با پیچش خاصی به بام و طبقه اول میرسد که بر اساس روابط فیثاغورث طراحی شده است.

 

[Nicol]

بنای مدرسه شوکتیه با بهره‌گیری از حیاط مرکزی به بهترین نتایج از نظر تنظیم عملکرد و فراهم آوردن شرایط محیطی متعادل دست یافته است. در این بنا یک کلاه فرنگی زیبا در میان گنبد تالار شوکتیه وجود دارد که با رسمی‌بندی زیبایی تزئین شده است. همچنین مقرنس‌ها گچ‌بری‌ها و آجرکاری‌هایی بسیار زیبا در این بنا به چشم می‌خورد.

 

[Nicol]

سوابق معلمین کلاس های مختلفه مدرسه شوکتیه بیرجند تیر ماه (1309)


1- میرزا محمد علیخان منصف – اسم پدر میرزا مهدی خان تاریخ تولد 1279- سنوات خدمت 6سال - سابقه خدمتی معلمی مدرسه شوکتیه و نظارت و سرپرستی مدارس ابتدایی ذکور و شش مدرسه ابتدایی اطراف – میزان معلومات : دوره کامل مدرسه تحصیلات سیاسی – مدرک تحصیلی دیپلم سیاسی – سابقه یکسال معلمی دارالمعلمین بیرجند در سیکل اول ودوم هرکدام 6 سال سابقه دارد .
2- حاجی محمد سید فرزان – اسم پدر آقا سید علی اکبر تاریخ تولد 1273- سنوات خدمت ده سال – سابقه خدمت : 9 سال ریاست معارف و مدیر مدرسه سیستان – میزان معلومات فارسی عربی فلسفه حکمت مدارس قدیمی – در سیکل دوم یکسال سابقه دارد .
3- حاجی میرزا محمد حسین مهتدی فرزند حاجی ملا حسن تاریخ تولد 1268- سنوات خدمت 20 سال – میزان معلومات : ادبیات فارسی و عربی از مدارس قدیمی . تصدیق مدرسی از علماء – یکسال معلمی دارالمتعلمین بیرجند در سیکل اول 14سال سابقه دارد .
4- آقاشیخ علی اکبر ناصح اسم پدر ملا محمد حسین – تاریخ تولد 1267 - 17سال سابقه خدمت .
5- مصطفی خان عامری فرزند میرزا عبد الله خان سنوات خدمت 3سال – میزان معلومات : دیپلم مدرسه امریکایی طهران – مدرک تحصیلی : دیپلم امریکایی طهران – سابقه ندارد .
6- میرزا پنج الله خان ناصح فرزند شیخ علی اکبر تولد 1274 سنوات خدمتی 17سال .
7- اسد الله خان ناصح فرزند شیخ علی اکبر تاریخ تولد1280 – سنوات خدمت 11سال .
8- امیر توکل خان نام پدر مشیردیوان تولد1282 میزان معلومات متوسطه . روسی . فرانسه – مدرک تحصیلی کلاس 4 عالی فرانسه .
9- آقا سید محمد شهرستانی فرزند حاجی میرزا محمد حسن تولد 1261 سابقه 6سال - علوم دینی - مدرک تحصیلی ندارد .

 

[Nicol]

(محل سند در آرشیو ملی ایران :297006708)

 

[Nicol]

وضعیت موجود بنا:

بنای مدرسه شوکتیه در حال حاضر در تملک اداره حج اوقاف شهرستان بیرجند می باشد و از آن بعنوان حسینیه امام رضا (ع) استفاده میشود . متاسفانه به دلیل بی توجهی به این بنای تاریخی دیوار چینی ها و آجر چینیها به مرور زمان تخریب گردیده است و کاهگل بام به دلیل فرسایش باد و باران ضعیف شده است و تعدادی از ستونها و طاقها ترک برداشته اند و مرمت نشده اند.
پله های ارتباط بین طبقه اول و بام گهگاه دچار ریزش شده اند که البته چند پله ورودی ضلع غربی برای جلوگیری از تخریب سنگ شده اند. درها و پنجره ها نیز زنگ زده و فرسوده شده اند.البته امکانا تی مانند آب و برق تنها تجهیزات در حال حاضر می باشند.
اقدامات دولت در حال حاضردراین بنا:این بنا در تملک میراث فرهنگی قرار گرفته ودر امرنگهداری ومروت آن اقدامات صورت گرفته است.
کاربری بنا در حال حاضر:در حال حاضر از مدرسه شوکتیه به عنوان حسینیه استفاده می شود ومردم در ماههای محرم وصفرواعیاد بزرگ در این مکان به برگزاری مراسم مذهبی می پردازند.بیشترین جمعیت مهاجر به این مکان در روز تاسوعای حسینی هییتهای عزاداری بیرجند به این مکان آمده وروضه خوانی وپس از نوحه خوانی وعزاداری عازم قتلگاه می شوندواز محل وقفیات سالیانه نیز گاه به مردم خرج می دهند.
اعتقاد دینی و مذهبی مردم را صبحگاهان محرم وصفر برای خواندن زیارت عاشورا در این مکان گرد هم می آورد.مراسم تعزیه ونمایش نیز در این چند روز در این مکان اجرا می شودوتقریباَ در تمام ماههای سال جز محرم وصفرتعداد وافرادی که به این مکان می آیند بسیار محدود می باشد.
حسینه شوکتیه کهنه:این حسینیه متعلق به خاندان شوکت الملک بود واز محل موقوفات شوکتی اداره می شد واز این به نام (شوکتیه) موسوم بود.حسینیه مزبور در جنوب مظهر قنات (قصبه)و(گل بی بی بگم)واقع بود ودر آن در دهه ا ول ماه محرم مراسم عزاداری و روضه خوانی برگزار می شد.
چون بنای حسینیه نسبتاَ کهنه و فرسوده شده بود «محمد اسماعیل خان»(شوکت الملک اول) دستور داد حسینه بزرگ و با شکوهی درست در روبروی حسینیه قدیمی ساختند که آن را در برابر این حسینیه«حسینیه شوکتیه نو» نامیدند.تا مدتها درهر دو حسینیه کهنه و نو مراسم عزاداری برگزارمی شد ولی بعدها حسینیه کهنه را به علت فرسودگی تخریب کردند.

 

[Nicol]