روان‌شناسی فرزندان طلاق

[یاسی جون]

چکیده​

عوارض ناشی از طلاق به ویژه اثرات شدید روحی آن بر روی فرزندان، ما را به این فکر می‌اندازد که چه خوب می‌بود ازدواج‌ها با بصیرت، شناسایی و آگاهی عمیق‌تری از خصوصیات اخلاقی و روحی طرفین صورت می‌گرفت و تا زوج‌ها در مسائل خانوادگی به توافق کافی نمی‌رسیدند، بچه‌دار نمی‌شدند؛ زیرا در این‌گونه موارد، فرزند، قربانی امیال و خواسته‌های زودگذر والدین می‌شود و بر مسائل و مشکلات آنان می‌افزاید. اگر دقت کنیم، می‌بینیم در بیشتر جدایی‌ها، اغلب کودک و لطمه‌های شدید روحی که به او وارد می‌شود مورد بحث و گفتگو قرار می‌گیرد. وقایعی که هر روز در خانواده‌ها شاهد آن هستیم اهمیت خانه و خانواده و تربیت فرزند توسط پدر و مادر را بیش از پیش آشکار می‌سازد. فرزند در سایه پدر و مادر است که احساس سربلندی، غرور و سرافرازی می‌کند. این پدر و مادر هستند که مشترکاً می‌توانند به شخصیت کودک، انسجام و تمامیت بخشند. سایه پدر است و مهر مادر که از بچه، فرزندی سالم، متعهد، مفید و پُربار می‌سازد. در سایه فرزند، محیط خانواده از گرمی و عشق بیشتری برخوردار خواهد بود. وجود فرزند چون پیرایه‌ای است که مایه جلال و رونق خانه و خانواده است. پدر و مادر لازم است تا با از خود گذشتگی و ایثار، این شمع دل‌افرز را گرمی بیشتری بخشند و به اتفاق، از خاموشی و سردی آن جلوگیری کنند. با وجود این، چنان‌چه زن و شوهر به هر علتی، نتوانند به هیچ وجه به سازش و تفاهم برسند، بهتر است با قبول طلاق و جدایی، فرزندان خود را نجات دهند نه این‌که در جهنمی از جنگ و ستیز نگه دارند و خود در آینده، شاهد شکست و ناکامی ایشان در خانه و اجتماع باشند. این نوشته، خواهان بررسی روان‌شناسی فرزندان طلاق، وظایف پدر و مادر این فرزندان در قبل، حین و بعد از معضل طلاق و... می‌باشد. کلید واژه: فرزندان طلاق، حضانت، کودک، همسر، والدین، فرزند.

مقدمه​

«فقط مرگ میان ما جدایی می‌اندازد!» (1) پیوندی که با دوستی و صمیمیت پرنور و سرشار از امید آغاز شده بود، بیش از چند ماه یا چند سال پایدار نمانده، پس از مدتی، احساس ناامیدی، رنج و فریب خوردگی جانشین محبت و علاقه پیشین می‌شود. در این موقع زن یا شوهر خود را تنها، درمانده و بازنده می‌بینند و در اینجاست که سوگند وفاداری به عصبیت، نومیدی و ترس مبدل می‌گردد. در این شرایط ناگوار، چنان‌چه فرزندی هم در میان باشد، وضع به مراتب پیچیده‌تر و مشکل‌تر خواهد شد. در چنین موقعیتی به خاطر فرزند هم که شده، چنان‌چه جدایی صورت بگیرد، باید واقعیت‌ها را پذیرفت و به جای گریه و زاری و حسرت گذشته را خوردن، قوای خود را متمرکزکرده، محیطی از صلح و آرامش که به رشد و رفاه دائمی فرزند کمک می‌کند، پدید آورد. طلاق هرگز پدیده دلپسند و زیبایی نبوده و نیست؛ اما وقتی همه راه حل‌ها به شکست منتهی می‌شود، زن یا شوهر ناگزیرند آن را به عنوان آخرین چاره بپذیرند. همسرانی که از هم جدا می‌شوند باید اطلاعات و راه‌حل‌های عملی لازم را در دست داشته باشند تا بتوانند به طور مؤثر و مفیدی، جواب‌گوی مسائلی باشند که طلاق برای بیشتر فرزندان پدید می‌آورد. آیات و روایات، پیرامون طلاق زوجین و حضانت فرزند

 

[یاسی جون]

* در مذمت طلاق:​

در روایات اسلامی، شدیداً از طلاق مذمت گردیده، و به عنوان مبغوض‌ترین حلال‌ها، از آن یاد شده است، چنان‌که در روایتی از پیامبر اکرمصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌خوانیم: «هیچ عملی منفورتر، نزد خداوند متعال از این نیست که اساس خانه‌ای در اسلام با جدایی (یعنی طلاق) ویران گردد». (2) و در حدیث دیگری از امام صادقعلیه‌السلام می‌خوانیم: «چیزی از امور حلال، در پیشگاه خدا مبغوض‌تر از طلاق نیست». (3) باز در حدیث دیگری از رسول اکرمصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آمده است که می‌فرمایند: «ازدواج کنید و طلاق ندهید که طلاق عرش خدا را به لرزه درمی‌آورد». (4)

 

[یاسی جون]

* در اولویت حق حضانت:​

امیر مؤمنانعلیه‌السلام می‌فرمایند: «خداوند متعال، چون که نیروی حرکت و تغذیه را از کودک گرفت، آن را در مادرش قرار داد و مادر را بر وی دل‌سوز و مهربان کرد تا به تربیت و نگهداری او همت گمارد». (5) کنایه از این‌که در دوران شیرخوارگی، حضانت فرزند بر مادر است؛ زیرا کودک در این دوران، به مادر محتاج‌تر است. حضانت از دیدگاه اسلام, مطلقِ نگهداری از کودک به هرگونه ممکن و یا فقط مواظبت کردن و پرورش دادن جسم طفل نیست. پاسخ به نیازهای عاطفی خردسال را نیز حضانت نمی‌گویند، چنان‌که مطلقِ ارضاء احساسات و عواطف پدر و مادر نیز حضانت نیست. مجموعه این امور را با هم، حضانت می‌گویند, نه به صورت جدا. حضانت، فرایندی است که کودک طی آن در همه ابعاد مادی و معنوی به بالندگی می‌رسد. حضانت، پرورش و تربیت طفل است به گونه‌ای که هم احساسات مادر و کودک جواب داده شود و هم خردسال به خواسته‌های جسمی، عاطفی و اخلاقیش برسد و تربیت شود.

 

[یاسی جون]

خداوند شیر را پیش از آن‌که نوزاد به این جهان پا بگذارد, در سینه وی می‌نهد و تغذیه نوزاد را به وی می‌سپارد چنان‌که می‌فرماید: «و مادران فرزندان خود را دو سال کامل شیر دهند، برای کسی که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند». (6) بنابراین بعد از تولد نیز کودک به طور طبیعی در اختیار مادر خواهد بود. روایات فراوانی نیز این مطلب را تأیید می‌کند: محمد بن یحیی از احمد بن محمد از محمد بن اسماعیل از محمد بن الفضیل از ابوالصباح کنانی از امام صادقعلیه‌السلام نقل کرده: هرگاه مردی همسرش را طلاق داد، در حالی که در رحم حمل دارد، باید نفقه او را تا زمان وضع حمل بدهد و وقتی نوزادش را به دنیا آورد, مزد شیر دادن فرزند را به او بدهد و با گرفتن کودک از مادر به او ضرر نزند، مگر آن که زن، اجرتی بیش از متعارف درخواست کند. اما اگر زن به مقدار مزدی که دیگران برای شیر دادن به کودک می‌گیرند، رضایت دهد، او تا زمان بازگیری کودک از شیر، به کودکش سزاوارتر است. (7) حلبی از امام صادقعلیه‌السلام نقل کرده که فرمود: زن بارداری که طلاق داده شده، باید نفقه او تا زمان فرا رسیدن وضع حمل پرداخت شود و بعد از وضع حمل، او شایسته‌تر به فرزند خویش است، به شرطی که کودک را با مزدی که دیگران دریافت می‌کنند، شیر بدهد؛ زیرا خدای متعال می‌فرماید: «نباید مادر به سبب فرزند، آزار ببیند و نه پدر از این جهت صدمه و آسیب ببیند». (8) این نیز کنایه از این است که پدر و مادر، هر دو نسبت به فرزند حق مساوی دارند و این نیست که فرزند به هر کدام بیشتر وابسته باشد، حق آن شخص اولی‌تر باشد

 

[یاسی جون]

از امام صادقعلیه‌السلام سؤال شد: «مردی که همسرش را طلاق داده، در حالی که از این همسر فرزندی دارد، سزاوار به فرزند است؟» امامعلیه‌السلام فرمود: «تا مادر ازدواج نکرده، سزاوار به فرزند است». (9) زیرا اولاً فرزند وابستگی زیادتری به مادر دارد، ثانیاً با آوردن قید ازدواج این را می‌رساند که بعد از ازدواج مادر، اگر مادر متوجه شوهرداری شود از فرزندداری غافل شده و اگر متوجه فرزندداری شود از شوهرداری غافل می‌گردد. در روایات آمده است: «اگر در بین زنان اسیر، مادرانی بودند که کودک خردسال داشتند، بین فرزند و مادر جدایی نیندازید، یا آنان را با هم بفروشید یا با هم نگاه دارید». (10) و در برخی روایات, جدا کردن کودک از مادر حرام شمرده شده است. (11

 

[یاسی جون]

* در عدم حق حضانت:​

بر اساس اطلاق آیه «لاتُضَارّ وَالِدَة به ولدها وَلَا مَولُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ». (12) و روایت نفی ضرر «لاضَرَر وَ لاضِرَار». (13) والدین سفیه و نادان و معتاد و... شرایط برخورداری از حق حضانت را برخوردار نیستند؛ به دلیل آن‌که با قرار گرفتن کودک نزد این افراد، سلامت جسمانی طفل در معرض خطر قرار می‌گیرد که آیه شریفه آن را نفی کرده است و نیز به دلیل آن‌که فاقد توانایی کافی برای انجام این مهم‌اند. اعلام خبر جدایی برای اولین بار وقتی مجبور می‌شوید به بچه‌ها بگویید که دیگر قرار نیست پدر و مادرشان با هم زندگی کنند، احتمالاً این یکی از دشوارترین کارهایی است که در زندگی‌تان انجام خواهید داد. حتی اگر هر دوی شما صد درصد معتقد باشید که طلاق بهترین و درست‌ترین راه‌حل است، گفتن این موضوع به بچه‌ها، قلب آنان را خواهد شکست. مسلماً بچه‌ها از قبل می‌دانند که مشکلاتی بین شما وجود دارد. شاید گاهی به جدایی شما نیز فکر کرده باشند؛ اما چون هرگز تصور نمی‌کردند که روزی افکارشان به حقیقت بپیوندد، از شنیدن این خبر شوکّه خواهند شد.

 

[یاسی جون]

این که شما و همسرتان چگونه بچه‌ها را در جریان تصمیم خود قرار دهید، به کنار آمدن آنان با این شرایط دشوار و سخت کمک می‌کند. بهتر است مدتی به حرف‌هایی که باید به آنان بگویید و زمانی که برای این کار در نظر گرفته‌اید، فکر کنید. همچنین بهتر است سؤالاتی را که حدس می‌زنید از شما خواهند پرسید، پیش‌بینی کنید و برای آن‌ها پاسخ‌های منطقی بیابید. (14) چه موقع بچه‌ها را در جریان تصمیمتان قرار دهید. بهترین زمان برای گفتن حقیقت به بچه‌ها، زمانی است که هر دوی شما فرصت کافی برای فکر کردن به تصمیماتتان را دارید. اگر فرزندانتان بدانند که شما به آن‌چه قرار است در آینده اتفاق بیفتد، اندیشیده‌اید، راحت‌تر با این موضوع کنار خواهند آمد.
اگر جدایی برای شما راحت‌تر از آن چیزی است که فکر می‌کنید، یادتان باشد که این بزرگ‌ترین رویداد زندگی فرزندانتان است. شما باید زمانی بچه‌ها را در جریان تصمیمتان قرار دهید که آنان نگرانی کمتری برای کنار آمدن با حقایق داشته باشند. منظور این است که فصل امتحانات بچه‌ها، تغییر مدرسه، یا هنگام سوگواری برای یکی از اعضای خانواده، زمان مناسبی برای گفتگو با بچه‌ها نیست. (15)

 

[یاسی جون]

شما باید زمانی را انتخاب کنید که هر دوی شما حضور داشته باشید و بتوانید به سؤالات احتمالی بچه‌ها پاسخ دهید. بهتر است وقتی فرزندانتان خسته هستند یا در ساعات پایانی روز، گفتگو را آغاز نکنید. زمانی که شما یا آنان باید سریع‌تر خانه را ترک کنید و به محل کار یا مدرسه بروید، وقت مناسبی برای گفتگو نیست. بهترین زمان، صبح یکی از روزهای پایان هفته یا بعد از ظهر یکی از روزهای تعطیل است تا آنان پیش از آن که به مدرسه بروند فرصت داشته باشند تا حرف‌هایتان را کاملاً درک کنند و پاسخ سؤالاتشان را بیابند. اگر بیش از یک فرزند دارید، بهتر است وقتی که آنان با هم هستند، این موضوع را مطرح کنید؛ در نتیجه اطلاعات یکسانی به آنان می‌دهید و در طی هفته‌های بعد، آنان می‌توانند راحت‌تر، از یکدیگر حمایت کنند. جای تردید نیست، بهترین افرادی که می‌توانند بچه‌ها را در جریان جدایی شما قرار دهند، شما و همسرتان هستید. در این زمان است که باید مخالفت‌ها را کنار بگذارید و با هم همکاری کنید. (16)

 

[یاسی جون]

چند نکته: * مهم است که فرزندانتان یک‌باره و ناگهانی در جریان حرف‌های شما قرار نگیرند. * بچه‌ها باید بدانند که هر وقت بخواهند می‌توانند سؤالاتشان را مطرح کنند. * به بچه‌ها اطمینان دهید که هر وقت بخواهند می‌توانند با هر دوی شما صحبت کنند. * اساساً بچه‌ها باید دو چیز را بدانند: آن‌چه اتفاق افتاده و چرا اتفاق افتاده است. * نخستین پیامی که به بچه‌ها داده می‌شود: «پدر و مادر تصمیم گرفته‌اند در خانه‌های جداگانه‌ای زندگی کنند.» * باید دقیقاً به بچه‌ها بگویید که قرار است چه اتفاقی بیفتد و تغییراتی که بر آنان تأثیر خواهد گذاشت، برایشان توضیح دهید. * تمام بچه‌ها، در هر سنی که باشند، باید بدانند چرا والدینشان نمی‌خواهند با هم زندگی کنند. * بچه‌ها باید با زبانی که متناسب با سنشان است، حقایقی را که بر زندگی‌شان اثر خواهد گذاشت، بشنوند. * بچه‌ها به اطمینان و قوت قلب بسیار زیادی نیاز دارند؛ آنان باید بدانند که هر دوی شما هنوز دوستشان دارید و دوستشان خواهید داشت.

 

[یاسی جون]

تأثیر طلاق بر فرزندان در سنین مختلف (17)​

بچه‌ها پس از جدایی دچار ناراحتی و نگرانی‌های گوناگون می‌شوند. در سال اول جدایی، احساس خشم، ترس، افسردگی و گناه زیادی در بچه‌ها ظاهر می‌شود که در سال دوّم رو به کاهش می‌گذارد. با وجود این، برای درک بیشتر این حالت‌ها باید به مطالعه اثرات مختلف طلاق روی پسرها و دخترها در سنین مختلف، پرداخت.

 

[یاسی جون]

- سال‌های پیش از دبستان (سه تا پنج سالگی)​

واکنش بچه‌ها در سنین پیش از دبستان به صورت خشم و افسردگی نمایان می‌گردد. پسرها معمولاً ناآرام‌تر، خشن‌تر و شیطان‌تر می‌شوند. در بعضی از موارد به اندازه سابق، شوقی به بازی با سایر کودکان نشان نمی‌دهند و اغلب ترجیح می‌دهند تنها باشند. چنان‌چه در مهد کودک به سر می‌برند، به جای همکاری به هنگام بازی دسته‌جمعی، سعی می‌کنند اخلال و بی‌نظمی ایجاد کنند. بعضی از دخترهای کمتر از هفت سال عصبی مزاج می‌شوند، اما برخی دیگر «رفتار بزرگ‌ترها» را در پیش می‌گیرند. این جور بچه‌های «کمال‌طلب» بیش از حد مراقب رفتار و پاکیزگی هستند و ضمناً سایر بچه‌ها را مثل پدر و مادر یا معلم، سرزنش می‌کنند یا پند و اندرز می‌دهند. بچه‌های این سن و سال اغلب غمگین و افسرده به نظر می‌رسند، زود به گریه می‌افتند و زیاده‌طلب می‌شوند.

 

[یاسی جون]

- سال‌های مدرسه​

بچه‌های شش تا هشت ساله اغلب پس از جدایی پدر و مادر دچار افسردگی شدید می‌شوند. واکنش پسرها معمولاً از دخترها شدیدتر است. پسرها زود به گریه می‌افتند و سراغ پدر را می‌گیرند. هر چه سن این بچه‌ها زیادتر می‌شود، احساس غم و افسردگی جای خود را به خشم و خشونت می‌دهد. بچه‌های نُه تا دوازده ساله، خاصه پس از جدایی والدین، واکنش‌های خشم‌آلودی از خود نشان می‌دهند. برای مادرها به نظم درآوردن آن‌ها کار آسانی نیست. پسرها از بازدید و ملاقات با پدر استقبال نمی‌کنند، کارکرد آن‌ها در مدرسه پایین می‌آید و بعضی از پسران و دختران با معلمین خود درگیری‌هایی پیدا می‌کنند. به دلائل بسیاری جدایی پدر و مادر مسائل بیشتری برای پسرها در مقایسه با دخترها در این گروه سنی به وجود می‌آورد.

 

[یاسی جون]

- نوجوانان​

نوجوانان، در مقایسه با خردسالان سازش بیشتری نسبت به مسئله طلاق نشان می‌دهند. شاید به این دلیل باشد که در این سن، نوجوانان استقلال بیشتری پیدا می‌کنند و ارتباط نزدیکی با والدین ندارند، خود را به محبت و راهنمایی کمتری نیازمند می‌بینند. نوجوانان غالباً در چنین موقعیت‌هایی خود را از پدر و مادر دور نگه می‌دارند و می‌کوشند زندگی و برنامه‌های مستقل و جدیدی را دنبال کنند. بسیاری از آن‌ها در ابتدای جدایی احساس فریب‌خوردگی می‌کنند و برخی واکنش خشم‌آلودی از خود نشان می‌دهند و سعی می‌کنند از محیط خانه دور باشند. اما مسئله اساساً هنگامی پدید می‌آید که جوانان دچار تعارضی برای وفاداری به مادر یا پدر می‌شوند و تصور می‌کنند بین آن‌ها یکی را باید انتخاب کنند.

 

[یاسی جون]

رایج‌ترین سؤالاتی که بچه‌ها می‌پرسند.​

هر چه برای پاسخ‌گویی به سؤالات فرزندانتان آمادگی بیشتری داشته باشید، اوضاع را راحت‌تر کنترل می‌کنید. به بعضی از سؤالات به سختی می‌توان پاسخ داد، بعضی از سؤالات شما را به خنده وا می‌دارد یا عصبانی‌تان می‌کند. در اینجا به تعدادی از سؤالاتی که ممکن است والدین با آن‌ها رو به رو شوند، اشاره شده است: - من چه موقع می‌توانم پدرم را ببینم؟ - چه کسی بر مسابقات ورزشی من نظارت خواهد داشت؟ - آیا ما می‌توانیم از سگمان مراقبت کنیم؟ - مادر، وقتی من در خانه هستم، آیا اجازه می‌دهید که شب‌ها تا دیر وقت بیدار بمانم، مثل زمانی که در خانه پدر هستم؟ - آیا ما باز هم می‌توانیم در اردوهای مدرسه شرکت کنیم؟ - آیا ما هنوز هم می‌توانیم روز عید به خانه دایی برویم؟ - نظر مادربزرگ در این‌باره چیست؟ - آیا یکی از شما می‌خواهد بار دیگر ازدواج کند؟ - پدر، چرا ما را ترک می‌کنید؟ - اگر من قول بدهم که تا آخر عمرم واقعاً پسر خوبی باشم، با ما زندگی می‌کنید؟ - اتاق خواب جدیدم چه رنگی است؟

 

[یاسی جون]

- آیا پول توجیبی من تغییر خواهد کرد؟ - چرا شما به خاطر اشتباهات احمقانه‌تان می‌خواهید ما را عذاب بدهید؟ - ما تعطیلات را با چه کسی خواهیم گذراند؟ - وقتی قرار است از هم جدا شوید، چطور می‌توانید بگویید که ما را دوست دارید؟ - آیا من می‌توانم انتخاب کنم که با چه کسی زندگی کنم؟ - چه کسی در انجام دادن تکالیف مدرسه به من کمک می‌کند؟ - آیا من می‌توانم هر سال دو بار به مسافرت بروم؟ - طلاق پیشنهاد کدام یک از شما بود؟ - چه کسی مقصر است؟ - آیا من می‌توانم به اتاقم بروم؟ و... به خاطر داشته باشید که غیر ممکن است بتوانید به تمام این سؤالات پاسخ دهید. اگر به بچه‌ها بگویید که پاسخ بعضی از سؤالاتشان را نمی‌دانید یا نمی‌توانید بیش از این توضیح دهید، آن‌ها درک خواهند کرد. فقط لازم است به آن‌ها اطمینان دهید و بگویید به محض آن که بتوانید، به سؤالاتشان پاسخ خواهید داد. (18)

 

[یاسی جون]

وقتی به فرزندانتان می‌گویید که می‌خواهید از هم جدا شوید؛​

کارهایی که باید انجام دهید: - با آنان صادق و رو راست باشید؛ - آرام و نسبت به آینده، خوش‌بین باشید؛ - به بچه‌ها بگویید که از این اتفاق ناراحت، عصبانی یا نگران هستید، اما جلوی غلیان احساساتتان را بگیرید؛ - به آنان اطمینان دهید که دوستشان دارید؛ - به آنان اطمینان دهید که می‌توانند هر دوی شما را ببینند؛ - به آنان اطمینان دهید که مقصر نیستند؛ - آماده رویارویی با اتفاقاتی که قرار است بیفتد، باشید؛ - آماده پاسخگویی به سؤالات فرزندانتان باشید؛ - به آنان بگویید هر زمانی که بخواهند می‌توانند با شما حرف بزنند؛ - متناسب با سن بچه‌ها حرف بزنید. کارهایی که نباید انجام دهید: - سرزنش کردن یکدیگر و انتقاد از هم؛ - دادن قول‌هایی که نمی‌توانید به آن‌ها عمل کنید، برای مثال: «هر وقت که بخواهی می‌توانی پدرت را ببینی.»؛ - وقتی به حرف‌های‌تان شک می‌کنند، تعجب کنید؛ - وقتی به مشکلاتتان توجهی ندارند، تعجب کنید؛ - به آنان بگویید که این راز را حفظ کنند؛ - بچه‌ها را در جریان جزئیات غیر ضروری ارتباطتان قرار دهید. (19)

 

[یاسی جون]

واکنش‌های رایج تمام بچه‌ها در برابر طلاق والدین​

نخستین واکنش اکثر بچه‌ها در مقابل طلاق والدینشان، ترس است. بچه‌ها در تمام سنین، به شدت احساس آسیب‌پذیری و تنهایی می‌کنند. بنیاد خانواده‌ای که به آن وابسته بوده‌اند، از هم پاشیده است و واکنش آنی آنان، چه خودآگاه چه ناخودآگاه، این است که نگرانند چه بر سرشان خواهد آمد. بچه‌ها در تمام سنین، نگران والدینشان نیز هستند. آنان می‌خواهند بدانند والدی که ترکشان کرده است و والدی که با آنان زندگی می‌کند، هر دو، حالشان خوب است، به‌خصوص اگر والدین نگرانی‌ها و غم و اندوهشان را بروز بدهند. بسیاری از بچه‌ها وقتی والدینشان از هم جدا می‌شوند، به شدت احساس طرد شدن و انزوا می‌کنند. این، سبب می‌شود به شدت احساس عصبانیت کنند. همان‌طور که قبلاً گفتیم، بچه‌ها در هر سنی که باشند، آشکارا یا در درونشان فریاد می‌زنند: «این عادلانه نیست!» ممکن است فکر کنند: «اگر شما واقعاً مرا دوست داشتید، هرگز از هم جدا نمی‌شدید.» احساس بی‌عدالتی آنان به احساس ناتوانیشان مربوط می‌شود. این تصمیم به آنان تحمیل شده است و مطلقاً کاری از دستشان ساخته نیست. بسیاری از بچه‌ها بر اساس سنشان، به طرق مختلف عصبانیت خود را ابراز می‌کنند، در حالی که سایرین، سال‌ها احساساتشان را کتمان می‌کنند.

 

[یاسی جون]

بچه‌ها هنوز والدینشان را دوست دارند و می‌خواهند آنان نیز یکدیگر را دوست داشته باشند. اما اگر یکی از آنان بیش از دیگری آسیب دیده باشد، یا آشکارا سرزنش شده باشد، احساس می‌کنند که باید جانب او را بگیرند. اما می‌دانند که با این کار، والد دیگر و عشق او را از دست خواهند داد. احساس گناه، واکنش دیگری است که در بین تمام بچه‌ها، در تمامی سنین رایج است. در دنیای بچه‌ها همه چیز به آنان مربوط می‌شود. نه تنها بچه‌ها از خودشان می‌پرسند: «این تصمیم آنان چه اثری بر من خواهد گذاشت؟» بلکه می‌پرسند: «من چه‌کار کردم یا چه‌کار نکردم که این اتفاق افتاد؟» بسیاری از بچه‌ها خود را مسئول این اتفاق می‌دانند. و سرانجام بسیاری از بچه‌ها در اثر طلاق، احساس انزوا و تنهایی می‌کنند. با آن که بیست و پنج درصد بچه‌های زیر شانزده سال، شاهد طلاق والدینشان هستند، اما در کلاس درس یا حیاط مدرسه به ندرت از این رویداد حرف می‌زنند. در حالی والدین در احساس عمیق خشم و گم‌گشتگی غرق شده‌اند، بچه‌ها احساس می‌کنند که باید به تنهایی این اوضاع را تحمل کنند. (20) پدر و مادرها چگونه قطعیت طلاق را به بچه‌ها توضیح دهند. لازم است پدر و مادر به طور کامل و دقیق اجتناب‌ناپذیر بودن مسئله طلاق را به فرزندان خود گوشزد نمایند. در غیر این صورت آن‌ها پیوسته آرزوی به هم پیوستن پدر و مادر را در قلب و ذهن خود نگاه می‌دارند، و این سبب می‌شود نتوانند توجه خود را متمرکز و توانشان را صرف سازش با محیط خانوادگی جدید نمایند

 

[یاسی جون]

در این‌جا نکاتی را که والدین لازم است به آن توجه داشته باشند بررسی می‌کنیم. رعایت این نکات به کودکان کمک می‌کند تا قطعیت طلاق را مسلم بشمارند. 1. به طور کاملاً واضح به بچه‌ها بفهمانید که تصمیم به طلاق قطعی است و آن‌ها کوچک‌ترین تغییری در تصمیم شما نمی‌توانند بدهند. 2. برای کودکان توضیح دهید که امکان پیوستن و ازدواج مجدد در آینده به هیچ وجه وجود ندارد. 3. یادآور شوید که تصمیم طلاق به وسیله والدین گرفته شده و بچه‌ها در این مورد کوچک‌ترین کاری نمی‌توانند انجام دهند؛ زیرا بزگ‌ترها خواسته‌اند از هم جدا شوند.

 

[یاسی جون]

تدبیری مؤثر برای تفهیم این مطلب به بچه‌ها، تأکید داشتن روی اختلاف و مرز میان بچه‌ها و والدین است. به این منظور باید برای بچه‌ها فرق میان موضوعاتی که فقط مربوط به بزرگ‌ترهاست (مثل خرید خانه، تغییر شغل، خرید ماشین، داشتن یک بچه دیگر) و موضوعاتی که مربوط به بچه‌ها و بزرگ‌ترهاست (مثل رفتن به پیک‌نیک، ملاقات دوستان مدرسه‌ای، کارهای جزئی منزل) را مشخص کرد. مورد اول، مسائل و تصمیماتی است که به طور مستقیم با فرزند ارتباط پیدا نمی‌کنند و به همین سبب فرزندان نقش نفوذی مهمی در آن ندارند. مورد دوم، مسائلی است که مربوط به کلیه افراد خانواده بوده، و صحبت‌ها و پیشنهادهایی است که توسط هر یک از افراد خانواده عنوان می‌گردد. طلاق، از جمله مسائل مربوط به بزرگ‌ترهاست و جزء تصمیماتی است که بچه‌ها نه کنترلی روی آن، و نه مسئولیتی در قبال آن دارند. (21) چگونه به کودکان کمک کنیم تا مسئله طلاق و جدایی پدر و مادر را بپذیرند. اگر بچه‌ها را از پیش با مسئله طلاق و جدایی آشنا نکنیم امکان ابتلای آنها به ترس‌های ناشی از تنهایی و تشویش که پس از جدایی شدت پیدا می‌کند، افزایش می‌یابد. به طور کلی چنان‌چه کودک، از پیش با مسئله طلاق آشنا شود درک و پذیرش تمام مراحل آن به مراتب برایش راحت‌تر خواهد بود. در اکثر موارد، بدون آن‌که توضیحی از پیش به بچه داده شده باشد او از خواب برمی‌خیزد و می‌بیند پدر یا مادر، خانه را ترک کرده و دیگر با آن‌ها نیست. اغلب، به خردسالان گفته می‌شود که پدر شب گذشته رفته و آن‌ها قرار است از هم جدا شوند.